Қизиқчи болакайлар 3

Камола 11 ёш, Алишер 8 ёш

Болалар ёзда аям билан ухлашарди. Бир куни кечқурун чақиришди, кирсам иккаласи уйни бошига кўтариб жанжаллашяпти.

-          Девор томонда мен ётаман!

-          Йўқ, сен кеча ётдинг, мен ётаман!

-          Ўртада ётмайман!

Бунақа вақтда тинчитиш учун катта ваъда бериш керак. Секин алдай бошладим:

-          Алишер, Камош, сизларга ҳадемай икки қаватли каравот олиб келиб бераман. Роса чиройли, гуллари бўлади. Хоҳласаларинг пастида, хоҳласаларинг тепасида ётасизлар. Четидаги зинасидан чиқилади.

Болалар бирпас жим эшитди. Бўлди, тинчитдим, деб турсам, ундан баттарроқ жанжал бошланиб кетди.

-          Тепада мен ётаман!

-          Йўқ, сен пастда ётасан, мен чиқаман!

-          Йўқо-ол! Мен ётаман!

*                             *                             *

Наргизахон 3 ёш

Қайси бола ўз ихтиёри билан дори ичибдики, бизнинг кичкинтойимиз ичса. Қўлингдан оқиб тушиб кетиб ерга думалаб бақиради, оғзидан қуйсанг пуркаб ташлайди. Буни олдиндан билган ота-онаси ҳийла ишлатмай иложи йўқ.

-          Қани, аяси, менга Наргизахоннинг ширин дорисини беринг, ичаман!

-          Вой, дадаси уни ўзимиз ичамиз!

-          Беринг, дедим буёққа, мен опкелганман, ўзим ичаманг! – Қўлидан талашиб оламан.

-          Йўқ, буни Наргизахон ичади. Беринг ўзимга! – Қайтиб тортиб олади.

-          Маза қилиб дорини ичаркансизлар-да, менга нима қолади? – Шовқин солиб қопқоғини очишга ҳаракат қиламан.

Уюштирган томошамизни кўрган қизчамиз дори шишани қўлимиздан юлқиб олади-да “ўзим ичаман, сизлайга беймайман!” деб қичқирганича дорини ичиб юборганини билмай қолади. Эртасига яна худди шу ҳолат.

Аввалгилари

Қизиқчи болакайлар 1

Қизиқчи болакайлар 2

Азиз Несин. ДЎСТОНА АЛОҚАЛАР

Тораканси давлати вазирлар кенгашининг мажлислар зали.

Торакансининг бош вазири, ташқи ишлар вазири, генштаб бошлиғи, дин ишлари вазири ва бошқалар бор.

Ташқи ишлар вазири:

- Ҳурматли, бош вазир жаноблари, докладимни тугатаётиб алоҳида таъкидлаб ўтмоқчи эдим: Хопантомол қироли мамлакатимизга қарши ғаламислигини давом эттирмоқда. Биздаги хабарларга кўра чегарамизга ёндош ҳудудларда қўшинлар тўпланмоқда. Шубҳа йўқки, Торакансининг азалий душмани Хопантомол қироли бизга нисбатан фитна уюштирмоқчи.

Бош вазир:

- Аҳ, ҳайвон! Биламан, у еримизга кўз олайтиряпти!

Ташқи ишлар вазири:

- Ҳақиқатан, кўз олайтиряпти.

Бош вазир:

- Еримизга тикилган кўзи кўр бўлсин.

Ташқи ишлар вазири:

- Кўр бўлсин.

Бош вазир:

- Қандай чоралар кўриляпти? Бу ҳақда генштабимиз бошлиғи нима дейди?

Генштаб бошлиғи:

- Биз чегараларимизни мустаҳкамлаш чораларини кўряпмиз.

Бош вазир:

- Яхши. Хўш, яна?

Генштаб бошлиғи:

- Марказдаги қўшинларни чегарага ташладик.

Бош вазир:

- Яхши. Яна-чи?

Генштаб бошлиғи:

- Ҳарбий хизматга чақирилиш ёшини иккитага оширдик.

Бош вазир:

- Яхши. Қандай сиёсий чоралар қабул қилинди?

Ташқи ишлар вазири:

- Ҳурматли, бош вазир, рухсатингиз билан гапирсам. Биз олий даражадаги чора тадбирни ўйламоқдамиз. Хопантомол қироли...

Бош вазир:

- Ер ютсин уни!..

Дин ишлари вазири:

- Худо хоҳласа, ер ютади, омин!

Бош вазир:

- Яхши. Бу ярамасга қандай чора кўряпсизлар?

Ташқи ишлар вазири:

- Уч кундан сўнг Хопантомол қироли саксон тўрт ёшга киради.

Бош вазир:

- Ўлай демайди, аблаҳ. Ёмонга ўлим йўқ.

Ташқи ишлар вазири:

- Давлатлараро протокол қоидаларига мувофиқ биз унга табрик телеграммаси йўллашни режалаштиряпмиз. Бу ўз вақтида кўрилган тадбир бўлади. Таклифимни кўриб чиқиб фикр билдиришингизни сўрайман, ҳурматли бош вазир жаноблари.

Бош вазир:

- Жуда соз! Ўринли тадбир...

Ташқи ишлар вазири:

- Телеграмма матни тайёр, жаноб....(ўқийди) “ Хопантомол қироли Мадраган Тўртинчи Жаноби Олийларига. Таваллуд айёмингизга саксон тўрт йил тўлиши муносабати билан...”

Бош вазир:

- Дафн айёмингизга, деб аталганда эди..

Дин ишлари вазири:

- Ҳақиқатан ҳам...

Ташқи ишлар вазири ўқийди:

- “шахсан ўзимнинг, шунингдек, дўст ва қардош Тораканси давлатининг номидан ушбу қувончли кунда муборакбод этаман”.

Бош вазир:

- “чин дилдан” сўзини қўшинг. Яхшироқ чиқади.

Ташқи ишлар вазири ўқийди:

- “.. чин дилдан табриклайман, сиз жаноби олийларига ва Хопантомол халқига саломатлик тилайман”.

Бош вазир:

- “қардош Хопантомол халқига” деб ёзинг.

Ташқи ишлар вазири:

- Хўп, бўлади. (ўқийди) “...Қардош Хопантомол халқига абадий бахт тилайман. Ушбу кун муносабати билан Сизга бўлган юксак эҳтиромимни қабул қилгайсиз. Торакансининг бош вазири Фосика”.

Бош вазир:

- Жуда соз. Имловий хатолари йўқми?

Ташқи ишлар вазири:

- Жаноб, менинг ўғлим кўриб чиқиб хатолар йўқлигини айтди. У грамматика фанидан имтиҳонни аълога топширади.

Бош вазир:

- Нуқта-вергулларигача жойида?..

Ташқи ишлар вазири:

- Ҳаммаси жойида, хавотирланманг...

Бош вазир:

- Унда имзо қўйсам бўлади (қўл қўяди). Сизнингча, бу етарлими?

Ташқи ишлар вазири:

- Қирол Хопантомолни яксон қилиш учунми?..

Бош вазир:

- “Палидни!” - денг!

Ташқи ишлар вазири:

- Ҳа, палид қиролни яксон қилиш учун зарур тайёргарликни ўтказдик...

Бош вазир:

- Хурсандман, хурсандман.

*                         *                      *

Хопантомол давлатининг қироллик саройи зали. Қирол, ташқи ишлар вазири, ҳарбий вазир, дин ишлари вазири ва бошқалар.

Ташқи ишлар вазири:

- Олдинроқ сизга хабар берганимдек, Тораканси давлати ҳарбий салоҳиятини оширмоқда. Тораканси бош вазири душманларча сиёсат юргизаётгани тасдиқланди.

Хопантомол қироли:

- Аҳ, сотқин, келгинди, эшшак боласи!..

Дин ишлари вазири:

- Худди шундай, жаноб...

Қирол:

- Нима, “шундай”?

Дин ишлари вазири:

- Барчаси худди сиз айтганингиздек, жаноби олийлари!

Қирол:

- Қандай чоралар кўрилди?

Ташқи ишлар вазири:

- Рухсатингиз билан, жаноби олийлари. Биринчи навбатда биз Тораканси бош вазири сизнинг саксон тўрт ёшга тўлишингиз муносабати билан йўллаган табрик телеграммасига жавоб тайёрладик. Жаноблари ихтиёр этсалар, ўқиб бераман...

Қирол:

- Ўқинг!

Ташқи ишлар вазири:

- Хўп бўлади, жанобим...(ўқийди) “Торакансининг бош вазири Фосика жаноби олийларига. Менинг таваллуд куним муносабати билан Сиз йўллашни ихтиёр айлаган табрик мактубингиздан ғоят мутаассирдурман...”

Қирол:

- “Муҳтарам” сўзини қўшинг.

Ташқи ишлар вазири (ўқийди):

- “Биродарлигимиз давомли бўлишини ва тақдирларимиз муштараклигини чин қалбдан эътироф этаман”

Қирол:

- “Тарихий” сўзини қўшиш керак.

Ташқи ишлар вазири (ўқийди):

- “...тарихий биродарлигимиз ва мамлакатларимиз тақдири муштараклиги...”

Қирол:

- Яна қўшинг -“дўст мамлакатларимиз”

Ташқи ишлар вазири (ўқийди):

- "... дўст мамлакатларимиз, халқларимиз ўртасидаги яхши қўшничилик муносабатларини мустаҳкамлашга қаратилган саъй-ҳаракатларимдан мамнунман ва қувончли фурсатдан фойдаланиб, сизга ва халқнинг асосий вакили - сизнинг сиймонгиздаги Тораканси халқига ўз миннатдорчилигимни билдириш шарафига муяссар бўлдим."

Қирол:

- “Чуқур, чуқур!” Қўшинг... Миннатдорлик ҳисси доимо чуқур бўлади!

Ташқи ишлар вазири:

- Хўп, бўлади, аълоҳазратлари. (Ўқийди) “... чуқур миннатдорчилигимни билдириш шарафига муяссар бўлдим. Хопантомол қироли Мадраган Тўртинчи”.

Қирол:

- Беринг-чи, қўл қўямиз. Бу ишимиз етарли, деб ҳисоблайсизми?

Ташқи ишлар вазири:

- Икки ҳафтадан кейин Тораканси озод қилинганлигининг йигирма йиллиги.

Қирол:

- Мутлақо озод бўлмаганда яхшийди.

Ташқи ишлар вазири:

- Шунинг муносабати билан табрикнома тайёрлаб қўйдик, жанобим.

Қирол:

- Жуда соз. Мактубда торакансилик бу аблаҳларнинг “тинч-тотувликка қўшган тенгсиз ҳиссаси”ва менинг “самимий” ҳисларим ҳақида гап борми?

Ташқи ишлар вазири:

- Албатта, жанобим...

Қирол:

- Фақат охирини ўқинг-чи!

Ташқи ишлар вазири (ўқийди):

- “Фосика Жаноби Олийлари. Қардош Тораканси озод қилинганлигига йигирма йил тўлиши муносабати билан менинг номимдан ва менга ишонган халқим номидан самимий туйғуларимизни қабул қилинг”.

Қирол:

- Бўлди, тузук... Агар бу Фосика қўлимга тушиб қолса, итваччани тириклай терисини шиламан!

Дин ишлари вазири:

- Аллохнинг инояти билан у сизнинг муборак қўлингизга тушади ва сиз ниятингизга етасиз, жанобим... Биз Аллоҳдан шуни тилаймиз...

Қирол:

- Жуда соз, жуда маъқул! Энди... Сиз ҳарбий вазир, нима тадорик кўрдингиз?

Ҳарбий вазир:

- Милтиқ ва замбараклар тозаланган ва мойланган, жанобим. Барча таътиллар бекор қилинган. Аскарлар саккиз ойдан бери тўла жанговар тайёргарликда биздан мужда кутмоқдалар, жанобим.

Қирол:

- Нима кутмоқдалар?

Ҳарбий вазир:

- Сизнинг амрингизни, онҳазратлари...

Қирол:

- Жуда соз!.. Кутиб туришсин.

*                         *                      *

Тораканси давлати вазирлар кенгашининг мажлис зали. Бош вазир, ташқи ишлар вазири, ички ишлар вазири, бош штаб бошлиғи ва бошқалар.

Бош вазир:

- Душманимиз ҳақида янги маълумотлар борми?

Бош штаб бошлиғи:

- Афсуски, ҳеч қандай қувончли гап йўқ. Хопантомол қироли учта ёшдагиларни мобилизация қилишга фармон чиқарибди.

Бош вазир:

- Уҳ, аблаҳ”.. Қўлимга тушиши биланоқ унинг қонини ичмасамми!

Дин ишлари вазири:

- Худди, шундай бўлади... Оми-и-ийн.

Бош вазир:

- Яхши, қанақа чора-тадбирлар кўрдиларингиз?

Бош штаб бошлиғи:

- Биз айрим ишларни амалга оширдик, шу жумладан...

Бош вазир:

- Мен ҳарбий чораларни сўрамаяпман, мутахассислар, албатта, барча зарур ишларни қилади. Мени сиёсий тадбирлар қизиқтиряпти.

Ташқи ишлар вазири:

- Бизнинг муносабатларимиз мутлақ дўстонадир. Сизга маълумки, ўтган ойда тўққизта биродарлик мактуби алмашдик.

Бош вазир:

- Жуда яхши.

Ташқи ишлар вазири:

- Биз Хопантомол қиролининг ўғлининг уйланиши муносабати билан табрикнома йўлладик ва бахт-саодат тиладик.

Бош вазир:

- Жуда яхши. Яна-чи?

Ташқи ишлар вазири:

- Хопантомол қиролининг тахтга ўтирган куни байрами муносабати билан табрикнома йўлладик.

Бош вазир:

- Яхши. Илоҳим, тахт қулаб бу қари кўппакнинг калласини мажақлаб қолсин.

Дин ишлари вазири:

- Оми-ийн...

Бош вазир:

- Яхши, бошқа қандай сиёсий чора-тадбирлар кўрмоқчисиз?

Ташқи ишлар вазири:

- Биз ўйлаяпмиз, жаноб бош вазир, аммо ҳозирча янги баҳона тополмадик.

Бош вазир:

- Топишингиз керак. Ташқи ишлар вазирлигининг бош вазифаси ҳар доим янги баҳона топиш.

Ташқи ишлар вазири:

- Бунга асло шубҳа йўқ, жаноб бош вазир. Ишонинг, вақти келгунича анчагина турли баҳоналар топилади.

Бош вазир:

- Душманларимиз қўл қовуштириб ўтиргани йўқ. Мана яқинда қайнонамнинг вафоти муносабати билан Хопантомол қироли ҳамдардлик мактуби юбориб, дўстлигини намоён қилди. Ифлос, ҳатто, менинг қайнонамдан ҳам ўз мақсадида фойдаланади-я, жин ургур!

Бош штаб бошлиғи:

- Улар ўша телеграммани юборган куни Хопантомолнинг учта самолёти ҳаво сарҳадларимизни бузди.

Ташқи ишлар вазири:

- Биз Хопантомол қиролига набира кўргани муносабати билан табрик телеграммасини юборган кунимиз эса улар айғоқчиларимизни бутун гуруҳи билан тутиб олишди.

Бош вазир:

- Қачон биз охирги марта Хопантомол қиролига дўстлик мактубини юбордик.

Ташқи ишлар вазири:

- Ҳали бир ҳафта бўлмади.

Бош вазир:

- Бунақаси кетмайди... Шунча вақт дўст-биродарликни изҳор этмаслик – номаъқул иш. Нега ташқи ишлар вазирлигимиз қўл қовуштириб ўтирибди? Баҳонаи сабаб топиб хат юбориш керак. Келинглар, ҳаммамиз бирга ўйлаймиз. Масалан, ҳеч бўлмаса...

Бош штаб бошлиғи (одимлаганча):

- Масалан, масалан, масалан...

Дин ишлари вазири (чаккасига бармоғини тираганча, ўйламоқда):

- Масалан, масалан, масалан...

Ташқи ишлар вазири (қўлларини бир-бирига урганча):

- Масалан, масалан, масалан...

Ҳамма бараварига:

- Масалан, масалан, ма-са-лан-ма-са-лан...

Бош вазир:

- Топдим! Хопантомол қироллиги билан савдо шартномаси имзоланганининг бир йиллиги муносабати билан...

Савдо вазири:

- Ҳали бир йил бўлмади, жаноб бош вазир, бор-йўғи саккиз ой ўтди...

Бош вазир:

- Аҳамияти йўқ... Савдо шартномаси имзолаганимизга саккиз ой тўлиши муносабати билан мактуб йўллаб дўст-биродарлик туйғуларимизни намоён қиламиз.

Бош штаб бошлиғи:

- Шу аснода танклар бригадасини чегарага ташлаш керак.

Бош вазир:

- Албатта, мактубни манзилга, танкларни чегарага йўллаймиз. Аҳ, агар Хопантомол қироли қўлимга тушса, бурда-бурда қилиб ташлар эдим. Яхши, аммо бунинг орқасидан яна бир мактуб юборишимиз зарур. Сабаб топинглар. Сабаб, сабаб, сабаб...

Ҳаммаси (одимлаганича):

- Сабаб, сабаб, са-баб-са-баб...

Ер ишлари вазири:

- Сабаб?.. Хопантомолда қурғоқчилик, анчадан бери ёмғир ёққани йўқ. Аммо ўтган ҳафта ёмғир ёққани ҳақида хабар олдик.

Бош вазир:

- Илоҳим, сувга чўкиб кетсин, бирорта одами соғ қолмасин ва бу қирчанғи подшосини ҳам сув ютсин.

Ер ишлари вазири:

- Барака ёмғири ёққани муносабати билан табрикнома юборамиз.

Бош вазир:

- Маъқул... Ёзинг: “Хопантомол қироли Мадраган Тўртинчи жаноби олийларига. Дўст ва қардош Хопонтомол қироллигининг қурғоқчиликдан азият чеккан заминига барака ёмғири ёғиши муносабати билан ҳазрати олийларига чексиз қувончимни изҳор қиламан. Шу боис дилимдаги ушбу...”

*                         *                      *

Хопантомол давлати қироллик саройи зали. Қирол, ташқи ишлар вазири, ер ишлари вазири, ҳарбий вазир ва бошқалар.

Ҳарбий вазир:

- Жаноби олийлари, аввалроқ сизга етказган маълумотларим тасдиғини топмоқда. Улар Торакансидаги жосусларимизнинг маълумоти билан мос келяпти. Торакансининг бош вазири маккорона режаларни хаёл қиляпти.

Қирол:

- Вой, вой, итдан тарқаган-ей!.. Бу ҳаромини тутиб олсам, сўз бераман уни..! Мени Хопантомол қироли Мадраган Тўртинчи деманглар, агар онажонининг кўз ёшини оқизмасам. Шундай қилиб, нима қилишни ўйладингиз?

Ҳарбий вазир:

- Жаноб.. жаноби олийлари. Энг яхши ҳимоя бу - ҳужум. Шунинг учун жаноб.. жаноби олийлари биз биринчи ҳужум қилишга тайёр бўлишимиз зарур.

Қирол:

- Мени сиёсий чора-тадбирлар қизиқтиряпти.

Ташқи ишлар вазири:

- Биз ўйлаяпмиз жанобим.

Қирол:

- Ўйлаяпсиз?..

Ҳамма баробар:

- Ўйлаяпмиз, ўйлаяпмиз. Ўйлаб кўряпмиз...

Ташқи ишлар вазири:

- Хатимизнинг умумий қисми тайёр, жанобим.

Қирол:

- Ўқинг!

Ташқи ишлар вазири:

- Хўп, бўлади, жаноби олийлари! (Ёддан ўқийди). “Тораканси Бош вазири Фосика Жаноби Олийларига. Фалон-пистон воқеалар муносабати билан ўз номимдан ва халқим номидан Торакансининг дўст ва қардош халқига кўрсатган илтифоти учун яна бир бор энг чуқур муҳаббатимни билдираман ҳамда шу сабаб билан...”

Қирол:

- Яхши, аммо қайси сабаб билан? Сабаб топишимиз керак.

Ҳамма бирданига:

- Сабаб, сабаб, сабаб...са-баб-са-баб..

Қирол:

- Маъқул. Ташқи ишлар вазиримиз топсин. Нима сабаб билан хат жўнатамиз? Эҳтимол, Янги йил муносабати билан?

Ташқи ишлар вазири:

- Аллақачон юборганмиз, жанобим. Бош вазирнинг кичик ўғлининг тиши чиққани муносабати билан ҳам, миллий байрами муносабати билан ҳам юборганмиз.. Биз барча ҳолатлардан фойдаланганмиз, жаноби олийлари...

Қирол:

- Аҳ! Бу аблаҳ қачон қўлимга тушаркин... Нимага суиқасдларимиз амалга ошмай қоляпти? Хўп, майли, охирги хатимиз қандай сабабга кўра эди? Бу қанақа Ташқи ишлар вазири?!. Сабаб топинг, тезда топинг, бўлмаса ҳозироқ ишдан бўшатаман...

Ер ишлари вазири:

- Мен топдим...

Қирол:

- Нима?

Ер ишлари вазири:

- Сабаб топдим, жанобим! Вазирлигимиз олган хабарларга кўра Торакансида биринчи бодринг пишибди. Шу сабаб билан Тораканси бош вазири нутқ сўзлабди. Бас, шундай экан, биз бош вазирга табрикнома юборсак бўлади.

Ташқи ишлар вазири:

- Нома юборишимиз мумкин.

Қирол:

- Майли... қани, хатни ўқи-чи...

Ташқи ишлар вазири:

- “Тораканси Бош вазири Фосика жаноби олийларига. Тарихий илдизларимиз бир бўлган дўст ва қардош Торакансида илк бодринг ҳосили етиштирилгани муносабати билан чин қалбдан самимий табригимни йўллаш ҳамда шахсан Сиз Жаноби олийларига ва сизнинг Тораканси халқингизга энг яхши тилакларимни билдиришга рухсат этгайсиз...”

Қирол:

- Хатни юборишимиз биланоқ қўшинларимиз ҳужумни бошласин!

Ҳарбий вазир:

- Ҳа, албатта! Улар биздан олдинроқ ҳужум қилиш хавфи мавжуд, жаноби олийлари!

(Кучли гумбурлаган товуш эшитилади: Ғрр-дрр! Пақ-пуқ-пақ!)

Қирол:

- Бу нимаси энди? Нималар бўляпти? Қанақа гумбурлаган товуш бу?

Ҳарбий вазир:

- Кечикканга ўхшаймиз... Улар биздан олдинроқ ҳужум бошлашди. Улар келяпти. Қуроллардан ўт очинг...

Қирол:

- Хат-чи.

Ташқи ишлар вазири:

- Сизнинг қўшинларингиз ҳужумга ўтиши муносабати билан қаттиқ таъсирланганимни маълум қиламан ва шу боис менинг чуқур мин... миннат... миннатдорлигимни... қаб... қабул қилинг, жаноби олийлари!..

Шукуржон Исломов таржимаси

Жаҳонгир Муҳаммад билан суҳбат

 Уч йил олдин таниқли журналист, собиқ депутат, АҚШда яшовчи адиб Жаҳонгир Муҳаммад билан @fayzboguz канали муаллифи Темур Малик икковимиз суҳбат қурган эдик. Биринчи бўлиб Жаҳонгир аканинг Facebookдаги номи давомида "Ўзбекистонда" сўзи нега қўшилиб қолгани билан қизиққанмиз.

- Биринчи савол: нимага Жаҳонгир Муҳаммад ЎЗБЕКИСТОНДА?

- Биласизми, бутун қалбимиз, юрагимиз, хаёлимиз Ўзбекистонда. Бир кун фейсбукда тузатиш қилаётган эдим, ўз номимдан сўнг Ўзбекистон деб ёзиб юборибман. Кейин тузатаман, десам фейсбук олти ойдан сўнг тузатишингиз мумкин деди. Шу зайл Ўзбекистонга "бориб қолдим".

- Жаҳонгир ака, сизни катта ёшли ўқувчиларимиз 90-йилларда эфига узатилган “Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари” кўрсатуви ҳамда парламентдаги кескин баҳсларингиз орқали билишади. Суҳбатимиз бошида ўзингиз ҳақингизда ва журналистикага кириб келишингиз тўғрисида сўзлаб берсангиз.

- Журналистикага жуда ёш кириб келганман. Ҳали мактабда ўқиб юрган кезларим туман ва вилоят газеталарида мақолаларим чиққан. 1973-1979 йилларда Тошкент Давлат университети журналистика куллиётида ўқидим. Меҳнат фаолиятимни 1973 йилда “Тошкент ҳақиқати” газетасида корректорликдан бошлаганман.

1974-1979 йилларда республика “Қишлоқ ҳақиқати” газетасида масъул котиб ўринбосари лавозимида ишладим. 1979-1981 йилларда Ўзбекистон радиосининг қишлоқ хўжалик бўлимида редактор лавозимида ишлаш билан бирга қишлоқ хўжалик ва қишлоқ маданияти муаммоларига бағишланган махсус “Табаррук замин” дастурига муҳаррирлик қилганман. 1982-1985 йилларда Самарқанд вилояти “Ленин йўли” (“Зарафшон”) газетасининг Қишлоқ хўжалиги” ва “Партия турмуши” бўлимларини бошқарганман.

1985-1990 йилларда “Совет Ўзбекистони” (“Ўзбекистон овози”) газетасининг Самарқанд вилояти бўйича махсус мухбири бўлиб фаолият кўрсатдим. Айни пайтда “Муштум” журнали ва “Қишлоқ ҳақиқати” газеталарининг жамотачи мухбири бўлганман. Шу йилларда мингдан зиёд фелъетонлар, танқидий ва таҳлилий мақолаларимни эълон қилдим. Баъзи асарларим “Ёшлик” алманахи ва “Беғубор тонг”, “Самарқандни титратган 525 кун” китобларида нашр этилди.

Қайта қуриш йилларида ошкоралик муаммолари ҳақида ёзилган “Қуръон ва Қурол”, “Ёнаётган аёл”, “Ёпиқ эшикнинг очилиши” каби туркум таҳлилий очеркларим билан Ўзбекистон ҳамда Иттифоқ Журналистлар уюшмаларида биринчи ўринни эгалладим. 1990 йилда 35 ёшимда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист” унвони берилган.

- Қайта қуриш йилларида Ёзувчилар уюшмаси ошкоралик минбарига айланган эди. Нима деб ўйлайсиз, ҳозирги ёзувчилар уюшмаси нега жимлик режимини сақлаб келмоқда?

- Қайта қуриш йиллари ошкоралик тепдан талаб қилинганди. Ўзбекистон Компартиясининг қаршилигига қарамасдан Москва ошкоралиги бизга ҳам кириб келди. Совет Иттифоқи бўйлаб бошланган ошкоралик бизда ҳам акс-садо берганди.  Ёзувчилар уюшмаси икки бўлиниб кетганди, ҳатто. Бугун ҳам улар тепадан топшириқ бўлишни кутишаётган бўлишлари мумкин.

- Ҳозир ошкоралик даври келмаганми?

- Ошкоралик учқунлари келди. Лекин кўпчилик яна ортга қайтиш бўлиб қолмасмикан, деб чўчиб, ташаббус кўрсатмаяпти. Буни кўпроқ "эски"ларда кўриш мумкин. Ёшлар эса ҳали уйғониш палласида. Улар тезроқ ўзларини тутиб олиб,  учқунни халқнинг йўлини ёритадиган нурга айлантиришлари керак.

- Шу кунларда Миллий хавфсизлик хизматини парламент назорат қилиши механизмлари қонунларда белгиланди. Мустақиллик бошларида сафдошларингиз бу хизматни якка президент назорат этиши президентни тийиқсиз кучга айлантиришидан бонг урган эдилар. Йиллар бу хавотирингиз бир қадар ўринли эканлигини кўрсатди. Шу хусусда бошқа давлатлар тажрибасига назар солсак, хавфсизлик хизмати, асосан, шошилинч, кечиктириб бўлмас ишлар билан шуғулланишини кўрамиз. Шошилинч ҳолатда эса кўпчилик эмас, бир кишининг иродаси асосида иш кўргани маъқулроқ эмасми? Умуман, қайси мамлакатларда хавфсизлик хизматлари парламентга бўйсундирилган?

- Демократик давлатларда парламент хавфсизлик хизматларини ҳам назорат қилади. Уларнинг раҳбарларини тасдиқлайди, ҳисоботларини эшитади ва ҳоказо. Эсингизда бўлса, 1991 йил августида Москвада давлат тўнтариши (ГКЧП) юз берди. КГБ бу “ҳунар”нинг бош қаҳрамони бўлиб чиқди.

Бир қатор жумҳуриятларда то бу ташкилот ҳақида маҳаллий қонун қабул қилингунига қадар КГБ парламент назорати остига олинди. Фаол депутатлар бизда ҳам шундай қилишни муҳокама этиб, масалани сессияга олиб чиқишга қарор қилдик. КГБ етиштирган Ислом Каримов бу ишга тиш-тирноғи билан қаршилик кўрсата бошлади ва сессиядан уч кун олдин - 1991 йил 26 сентябрда Ўзбекистон КГБсини тарқатиб, МХХни тузиш борасида фармон эълон қилинди. КГБ-МХХ ҳақида қонун қабул қилиш шу зайл кун тартибидан чиқариб ташланди. МХХ - қонундан ташқари ташкилот. Мана энди у ҳақда қонун қабул қилинмоқчи. Миллий хавфсизлик хизмати ҳам халқини ҳимоя қиладиган ташкилотга айланиши керак. Зулм қиладиган эмас.

- Дейлик мамлакатда бирор қўпорувчи куч ёки чет эллик наркобарон мавжудлиги аниқланди. Бундай ҳолатда парламентни йиғиб хавфсизлик хизматларини координация қилиш ишни кечиктириб юбормайдими?

- Парламент назорат қилади, дегани унинг тепасида парламент ўтиради, дегани эмас. Фавқулодда ҳолатларда президентнинг топшириғи билан ишлаши, аммо парламент ҳисоб эшитиб туриши лозим. Қонунда қайси ҳолатларда президент ёки бош вазир аралашиши белгилаб қўйилади.

- Шу ерда мантиқий бир савол туғилади-да: кечирасиз-у, бугунги парламентимиз МХХ устидан назорат қилиш кучига эгами?

- Ҳар қандай одим қонун доирасида бўлган мамлакатда ривожланиш бўлади. Гап бугунги парламент ҳақида эмас, келажак ҳақида. Камина биринчи кунданоқ янги президентга бу парламентни тарқатиб юбориш кераклигини таклиф қилган. Эркин сайловлардагина янги президентга ёрдам берадиган кучли шахслар ҳокимиятга кириб келадилар.

- Мамлакатимиз фуқаролари ҳозир турли идеология ва қадриятлар қаршисида депсиниб турибди. Уларнинг энг асосийлари: миллий туркийлик ғояси, умматчилик ғояси, ғарбга мос демократия, шунингдек, собиқ шўрочилик дунёқараши ҳам кўпчиликнинг онгида сақланиб қолганини эътироф этиш жоиз. Сизнингча, бу ғояларнинг қай бири устун? Ўз миллий ғоямиз қандай унсурлардан таркиб топмоғи лозим?

- Бугунги ҳолатдан келиб чиқадиган бўлсак, асосий масала ИШ, ИШ ва ҲАҚ.  Бу масала йўлга қўйилгандан кейин мафкура ҳақида гаплашсак бўлади. Оч қоринга қуруқ гап ёқмайди, дейишади-ку!

Биласизми, яқинда автобус фожеасини эшитиб негадир шок бўлмадим. Юрагимни босиб турган тош бир айланиб, эзиб қўйгандек бўлди. Худди шундай бўлишини олдиндан билгандек ҳис қилдим ўзимни. Қандайдир гуноҳкорлик сездим ўзимда. Чунки бу фожеа фақат кўлами, сони билан олдингиларидан каттароқ эди.

Ваҳоланки, ўтган 20-25 йил ичида сон-саноқсиз инсонлар тириклайин ёниб кетишди. Россиянинг бозорларида, темир йўлларида, автобусларда, микроавтобусларда, панжарали уйларда, газбалонли кулбаларда...

Биз ҳайқирдик, аммо биров эшитмади. Аксинча, уларни “дангасалар” деб камситишди. Худди бугун Фарғона ҳокими камситаётгани каби.

Аммо, шукрки, бугун ҳайқириқ баландроқ. Ўзбекистон раҳбарининг очиқ қараши ҳам бошқачароқ. Лекин барибир юрагимдаги тегирмон тоши айланиб турибди. Бу охирги эмас, деб юрагимни эзғилаётганга ўхшайди. Чунки мамлакат мотам тутмади. Мамлакат ҳали бу фожеани ўз танида ҳис қилган эмас. Шунинг учун тириклайин жизғанак бўлиб ёнганларни камситиш сезилмоқда, шунинг учун ҳам нон қидириб кетмоқчи бўлганларни кўчаларда тутиб қолишмоқчи... Бу чора эмас. Унга иш топиб беринг, яхши ҳақ тўланг, ҳеч қаерга кетмайди. Шунинг учун ҳам бугуннинг шиори ва амали битта бўлиш керак: Иш, иш ва ҳақ!

(Суҳбатдошимиз бу ҳақда батафсил мақола ёзганини эслатди. Яқин кунларда сайтда уни ҳам чоп этамиз)

- Фуқаролик жамиятини барпо этиш, одамлар онгида ўзгариш ясаш учун ишни нимадан бошлаш лозим?

- Фуқаролик жамиятининг фундаменти эркин матбуот!

Агар президент эркин матбуотни ҳимоя қилишга кафиллик берса ва буни амалда кўрсатса, уни фақат ва фақат олқишлаш керак. Бу фуқаролик жамиятининг эшикларини очиш бўлади.

- Бугун матбуотимиз, хусусан электрон ОАВ анча жонланган. Улар ҳокимларни, вазирларни дадил назорат ва танқид қилишмоқда. Бу ҳолат сизни қониқтирадими?

- Албатта  жонланиш бор.  Ёзма матбуотга нисбатан интернет нашрлари фаолроқ. Аммо  камина учун бу етарли эмас.  Олдинги президент ҳақида ҳар турли гаплар тарқалган пайтда камина Шавкат Мирзиёевни Ўзбекистонни бошқара оладиган ягона лидер деганимда қаттиқ танқидларга учрагандим. Ўз сафдошларим (эркинлик тарафдорлари) ҳатто "хоин" ҳам дейшганди. Бугун улар  мақтовга ўтиб кетишди, аммо камина камчиликларни кўрсам, танқид ҳам қилиб турибман. Ўша кезда эркинликни қадамба-қадам бошлаш керак. Акс тақдирда Ўзбекистонда вазият ёмонлашади деган эдим. Шунга кўра бугунга қaдар сабр қилдим.

- Олдинги ва ҳозирги парламентни таққослаб бера оласизми? Олдинлари депутат деганда одам кимни тушунарди? Умуман, депутат нима иш билан шуғулланарди ўшанда? Ҳозирги вазият қандай?

- Бунга қисқа жавоб қиламан. Камина сайланганда битта округдан тўртта номзод қўйилганди. Катта баҳслар ва тортишувлар билан ғалаба қозонганмиз. Ҳатто Компартия номзоди овоз ололмай қолган. Шундай депутатлар оз бўлса-да, бошқаларни силкитишга уринганмиз. Бугун ҳам эркин сайловлар ўтказилса, ўша кунлардагидан ҳам кучлироқ парламент ўртага чиқиши мумкин.

Депутат бу халқ хизматкори дегани. Кимки ўзини эмас, халқини ўйлайдиган бўлса депутатлик ташвишини елкасига олиши керак.

- Бугун ўта долзарб мавзу ҳақида ҳам фикр алмашсак. Ҳозирда Ақтўбедаги фожиадан сўнг бутун Ўзбекистон халқи оёққа турди, десак муболаға қилмаган бўламиз. Хусусан, ижтимоий тармоқларда одамлардан турли фикрлар янграмоқда. Кимдир таълим муассасасини айблаяпти, кимдир ишсизлик ҳолатини, айримлар ҳаммасига «Ўзбекистон ҳаво йўллари»ни айбдор қилаётган бўлишса, бошқалар халқнинг ўзи ёппасига чет элга ишлаш учун кетиб қолаётганини танқид қилишяпти. Хўш, бу борада Жаҳонгир Муҳаммаднинг фикри қандай?

(Суҳбатдошимиз юқоридаги жавобида бу саволни ҳам назарда тутганини эслатди)

- Биласизми, яқинда автобус фожеасини эшитиб негадир шок бўлмадим. Юрагимни босиб турган тош бир айланиб, эзиб қўйгандек бўлди. Худди шундай бўлишини олдиндан билгандек ҳис қилдим ўзимни. Қандайдир гуноҳкорлик сездим ўзимда. Чунки бу фожеа фақат кўлами, сони билан олдингиларидан каттароқ эди.

Ваҳоланки, ўтган 20-25 йил ичида сон-саноқсиз инсонлар тириклайин ёниб кетишди. Россиянинг бозорларида, темир йўлларида, автобусларда, микроавтобусларда, панжарали уйларда, газбалонли кулбаларда...

Биз ҳайқирдик, аммо биров эшитмади. Аксинча, уларни “дангасалар” деб камситишди. Худди бугун Фарғона ҳокими камситаётгани каби.

Аммо, шукрки, бугун ҳайқириқ баландроқ. Ўзбекистон раҳбарининг очиқ қараши ҳам бошқачароқ. Лекин барибир юрагимдаги тегирмон тоши айланиб турибди. Бу охирги эмас, деб юрагимни эзғилаётганга ўхшайди. Чунки мамлакат мотам тутмади. Мамлакат ҳали бу фожеани ўз танида ҳис қилган эмас. Шунинг учун тириклайин жизғанак бўлиб ёнганларни камситиш сезилмоқда, шунинг учун ҳам нон қидириб кетмоқчи бўлганларни кўчаларда тутиб қолишмоқчи... Бу чора эмас. Унга иш топиб беринг, яхши ҳақ тўланг, ҳеч қаерга кетмайди. Шунинг учун ҳам бугуннинг шиори ва амали битта бўлиш керак: Иш, иш ва ҳақ!

- Президентимиз хорижлик инвесторларни жалб қилиш ишларини амалга оширишга ҳаракат қилаяпти. Ли Куан Ю ҳам бир вақтлар нолдан бошлаган эди. Сингапур давлат арбоби ўша дамларни ёдга олар экан, инвесторларни мамлакатга жалб қилиш учун қандай тиришганлигини, порахўрликка қарши аёвсиз жанг олиб борганини ва мамлакатга кирган ҳар бир инвесторни ҳурмат-эҳтиром ила кутиб олганини, уларга барча шарт-шароит яратиб берганини ҳикоя қилган. Сизнингча, Шавкат Миизиёев хорижий инвесторларни юртимизга жалб қилиши учун аввало нималарга эътибор қаратиши, қайси соҳаларни ислоҳ қилиши даркор?

- Биринчи галда, хориждаги ўзбеклар учун тўсиқларни олиб ташлаш керак.  Уларга ҳали йўл очилган эмас. Сарсон-саргардон бўлаётганлар сон мингта. Иккинчи галда, хорижий сармоядор ва сармоялар хафсизлигини кафолатлаш зарур. Бунинг учун мамлакатда люстрация ўтказиш ва коррупциянинг илдизига болта уриш керак.

- Шавкат Мирзиёев буларнинг барчасига 5 йиллик стратегик режани тайёрлади. Нима деб ўйлайсиз, олдимизда жуда мушкул вазифа турганини инобатга оладиган бўлсак, бугунги суръат билан 4 йил (бир йили ўтиб бўлди) бизга етарлими?

- Етарли. Ҳатто кўп ҳам. Бир жамиятда қайта қуришни жадал йўлга қўйиш учун 1-2 йил вақт керак, деб ўйлайман.

- Аммо, Ли Куан Ю анча тер тўкишга мажбур бўлган.

- Бизда ўз тажрибамиз бор. Ошкоралик йиллари. Қолаверса, ичи қуриган дарахтнинг қуриган шохларини кесишга вақт сарфламаслик керак. Кучни янги кўчат экишга сарфлаш керак. Тезроқ ҳосил беради. Бугун жуда кўп бесамар соҳаларга пул кетади. Эски сиёсат натижаси бу. Тўхтатиб барини иш жойи яратиш ва ҳақ тўлашга йўналтириш лозим.

 - Тушунаман, иқтисодчи эмассиз, лекин ҳар ҳолда кўпни кўрган, собиқ депутатсиз. Саволим қуйидагича: Қозоғистон ва Россия нефт орқали, Туркия асосан туризм орқали иқтисодиётни кўтаришга эришган. Ўзбекистоннинг қандай салоҳияти бор ва нималардан фойдаланиш зарур, деб ҳисоблайсиз?

- Ўзбекистоннинг ери олтиндан қиммат. Эркин деҳқончилик қилишга, агросаноатни ривожлантиришга эътибор қилиш керак. Мева - доллар. Қуруқ мева-олтин!  Бу биринчидан. Иккинчидан, маҳаллий саноатни кўтариш керак. Жуда кичик савол бераман. Бугун ўзбекистонликларнинг болалари ва неваралари неча миллион долларлик ўйинчоқлар ва кийим-кечак сотиб оладилар? Учинчидан, халққа ишониш керак. Ҳукуматни кескин қисқартириб, халқ бошқарувига ўтиш керак. Ва ниҳоят интернет технологияси. Бу туризмдан ҳам кўп даромад олиб келади.

- Жаҳон ҳамжамияти, жумладан АҚШ ҳам бугунги кунда Шавкат Мирзиёев олиб бораётган ислоҳотларидан ҳайратларини яшириб ўтиришмаяпти. Ростдан, кўпчилик кутмаганди-да... Сиз бугунги Президентимизга қандай баҳо қўярдингиз?

- Ҳали баҳо қўйиш эрта, деб ҳисоблайман. АҚШ ҳам, бутун дунё ҳам умид қилмоқда. Биз ҳам, халқимиз ҳам умид қилмоқда. Ҳатто ишонмаганлар ҳам ўзларини умидвор қилиб кўрсатишмоқда. Демак, жуда гўзал шароит бор ислоҳотлар учун. Шавкат Мирзиёевга омад тилайман. Халқимизга ҳам.

- Фарзандларингиз орасида сизнинг касбингизни эгаллагани борми?

- Қизларимдан бири журналистикани битирди. Инглиз тилида ёзиб ҳам туради. Аммо компьютер тасвири йўлидан кетди. У ҳам ижод. Гўзал суратлар чизади, компютерда.

- Ўн йилдан сўнг мамлакатимиз қандай қиёфада бўлади, деб ўйлайсиз?

- Раҳмат. Ўн йилдан кейин Ўзбекистон дунёнинг кучли давлатларидан бири бўлишини жуда орзу қиламан. Бунинг учун имкониятлари етаридан ҳам зиёд. Меҳнаткаш, меҳнатдан қочмайдиган, ўз нонини қидириб топадиган камсуқум халқимиз бор. Уни камситмай, ҳақоратламай, меҳнатига етарли ҳақ берсангиз, бас, бу халқ билан Ўзбекистонни гуллатиб юбориш мумкин.

- Fayzbog.uz сайтини кузатасизми? Сайтимиз ҳақида қандай фикрдасиз? Ҳали бир ёшга тўлмаган сайтимизга маслаҳатларингиз (агар сайтимизни кузатаётган бўлсангиз, албатта).

 - Албатта кузатаман.  Менга ёққан сайтлардан бири. Вазмин сайт. Бир гапни сўкиб ҳам гапириш мумкин, аммо чиройли қилиб ҳам айтиш мумкин. Сизларда ўзига хослик бор. Ҳар қандай гапни айтиш йўлларини топасизлар.  Ҳазрат Навоий, бир асарларида

Эй кабутар, чарх уза парвоз қил,

Ул ҳавода тоб урарни соз қил.

дейдилар. Бу худди сизларга айтилгандек.

Ўзбекистондаги хитойлар билан

Дастлабки таассурот

Хитойликлар билан ярим йилча ишладим. Уларни тиришқоқ ва меҳнаткаш, хушчақчақ ва бироз муғомбир одамлар сифатида билдим.

 “Р”ни “Л”, “Т”ни “Д” деб талаффуз қилади, ундошлар кетма-кет келса, орасига унли қўшиб айтади,  “работа”ни “лобода”, “топограф”ни “добогылаф”, “каптива”ни “кабыдива” дейди. Ёшига нисбатан 8-10 йилга кичик кўринади. Деярли ҳаммасининг сочи тиканак.

Жуда вақтли уйғонади, кўп ухламайди. Инглизчани билади, аммо тушунарсиз талаффузи сабабли англаш жуда қийин. 5-6 йилдан бери ишлаётганлари русчани ўрганиб олибди. Бўш қолгани дарҳол “Хитойча-русча сўзлашгич”ни қўлига олади. Чунки уларда тил ўрганиш рағбатлантирилади, қанча кўп тил билса, маошига фоиз қўшилади. Баъзилари ўзбекча саломлаша олади, аммо тили энди чиқаётган бола каби эшитилади: асиоломалаекум.

Ичкиликни яхши кўрса-да, маст бўлиб тўполон қилганини кўрмадим. Ўзбекча айтганда “кўтаради”. Аёллар масаласида ўзини қаттиқ тийиб юради. Ўзбекистонда ишловчи россияликлар ўйнаш орттириши, фоҳишаларга бориши, эронилар вақтинча никоҳланиб олиши мумкин, аммо хитойларда бунақасини кўрмайсиз.

Овқатлари аччиқ. Суюқ овқат, суякли гўшт, йогуртгача қўшчўп ёрдамида жуда тез ейди. Овқатланишга атиги 5 дақиқа вақт сарфлайди, мева-чевани тик туриб еб қўяқолади. Бир куни электр ўчиб қолди. Бунақа вақтда ўзбек телефони чироғини дастурхонга тутиб бамайлихотир тановулни давом эттиради. Аммо хитойлар қоронғуда овқатланишга ўрганмаган экан. Ташқарига чиқиб симёғочнинг нури остида тик турганча овқатлана бошлади.

Овқат вақтида телевизорда фақат Хитой каналини кўради. Хитой телевиденияси ўзимизникидан қолишмас экан: зерикарли тарихий кўрсатувлар, креслога ўтирволиб суҳбат қуриш, мажлислар, концертлар... Си Жинпиннинг ҳар бир қадамини, сафарга кетиши ва қайтишини, фуқаролар билан учрашувини, турли иншоотларга ташриф буюриб йўл-йўриқ кўрсатишларини, аҳолиси унга пешвоз чиқишини тинмай кўрсатади. Мамлакатнинг 70 йиллиги нишонланди, телевизор бир ой концерту тантанадан бўшамади. Номига бўлса-да, инглизча кўрсатувига кўзим тушмади. Аммо тил билмасангиз ҳам хориж хабарларида тарафкашлик ва бирёқламалик сезилиб туради: Америка, ғарб ва Туркия танқид қилинаётганини, Россия, Сурия ва Эрон ҳақида эса ижобий тасаввур бераётганини тез пайқайсиз.

Хитойларнинг ҳар бир икир-чикирни кўздан қочирмай қаттиқ ишлаши, тиришқоқлиги немисларга ўхшайди. Бироқ Ўзбекистонда қонун эмас, таниш-билиш ҳал қилишига улар дарҳол мослашиб олган ва бу жиҳатдан ўзбекларга ўхшайди. “Дастурхон дипломатияси”ни, керак бўлса, биздан ҳам ўтказиб юборади. Эҳтимол, Хитойнинг ўзида ҳам шунақадир, бекорга коррупциялашган давлат ҳисобланмайди-ку. Аммо зеҳниятидаги бу камчиликни меҳнаткашлиги билан ёпиб тараққиётга эришгани эътиборга лойиқ.

Хитойлар бошқарув вертикалига қаттиқ амал қилади, бошлиғи ўл деса ўлади, тирил деса тирилади. Бир куни эртадан кечгача тайёрланди. Хизматчиларнинг қўли-қўлига тегмади. Ҳаммаёқ тозаланди, сўйилган бутун қўй келтириб, сергўшт овқатлар пиширилди. Катта бозорлик қилиб келди. Билсам, компаниянинг бош менежери келаркан. Хитойчилик ҳам ўзбекчилик каби экан деб турсам, хушомадгўйликда биздан ўтиб тушаркан. Дарвоза олдига ўнтача хитойлик ходим текис саф тортди. Менежер деганлари бўйи бир ярим метрли юмалоққина киши “Прадо”дан тушар-тушмас саф тортганлар қаттиқ қарсак чалди. Шу бўйи қуюқ базм бўлди. Яшавор, лаганбардорлар. Аммо бой давлат фуқароларига лаганбардорлик ҳам ярашаверишига нима дейсиз?

Бир куни Хитой телевидениясида 40-50-йиллар манзарасини кўрсатди: оқ-қора тасвирлар, узун кўйлак ва зарли камзул кийган, пешонабоғ таққан қизлар рақс тушяпти, чопон-дўппидаги эркаклар қарсак чалиб куйлаяпти, тахта бортли юк машиналар тутқатор оралаб дала йўлида юрибди. Худди “Мафтунингман” киносидаги тасвирлар дейсиз. “Итс жаст узбекс” деб ўрнимдан туриб кетдим, бир хитой “уйгур” деб изоҳлади. Уйғурлар ўзбекларга шунчалик ўхшашлигидан ҳайратдаман.

Уйғурлар муаммоси Хитой телевидениесида кўрсатилмайди, оддий одамлари мутлақо бехабар. Аммо Хитой маданиятига сингишиб кетган уйғурлар ҳам бор экан. Бир куни хитойлардан бири мусиқа каналида хитойча куйлаётган қисиқкўз бир қўшиқчини кўрсатиб ўз тилида алланималар деди. Аввалига эътибор қилмадим, кейин билсам, менга қарата “қўшиқ айтаётган одам уйғур” деётган экан.

Маош ва маданият

Бир куни уларнинг биттаси билан билан анчагина гаплашдим, Хитой, унинг маданияти, сиёсати ҳақида ўзимни қизиқтирган саволларни бердим. Айрим жавоблари мени ҳайрон қолдирди, қарашларимга соя солди. Айтиб ўтишим керакки, суҳбатдошим олий маълумотли, ўрта поғонага мансуб раҳбарлардан, ёши қирқдан ошган. Рус-инглиз тилида аралаш суҳбатлашдик. Бир бошдан баён қиламан.

-                Русчани қаердан ўргангансиз?

-                Ўзбекистонга келиб ўрганганман. Ҳозир русчада (кўзини юмиб клавиатура тергандай ҳаракат қилди) мана бундоқ ҳам ёза оламан.

-                Сизларнинг компаниянгиз давлатникими ёки хусусийми?

-                Давлатники.

-                Қанча маош беради?

-                Ҳар хил олади. Масалан ёш мутахассислар 800-1000 олади (долларда).

-                Ўзингиз-чи? Хитойда қанча оласиз, бу ерда қанча?

-                Хитойда офисда 1500-2000. Айрим компаниялар ундан ҳам кўп тўлайди. 3-4 минг оладиганлар бор. Аммо дала шароитида ишласангиз яхши тўлайди. Шунинг учун ишлаймиз.

-                Чет элда ҳам нефт-газ қидирганмисизлар?

-                Албатта. Ўндан ортиқ давлатда ишлаганмиз. Араб давлатларида, Африкада, Покистонда бўлдик. Покистонда 5-6 минг долларгача маош олдик, чунки у жойлар хатарли. Ҳарбийлар кузатувида юрдик.

-                Компаниянгиз кўп жойларда ишлаганми?

-                Ҳозир дунёнинг 50та давлатида икки юздан ортиқ лойиҳалари ишлаб турибди.

-                Нимага уйғурларни жуда кўп қамашяпти?

-                Биласизми, у ерда террорчилар бор. Одамларни сўйиб ташлаган. Давлат террорчиларни ҳибс қиляпти, яхши одамлар эркин юрибди. Уруш ҳеч кимга керак эмас, Хитой тинчликпарвар давлат.

-                Гонгконгда қачондан бери намойишлар бўляпти, гонгконгликларни қамамаяптику.

-                Гонгконг – алоҳида давлат, уларнинг ички ишига аралашиб бўлмайди. Синзян эса Хитойнинг ичида.

У Хитойда яшаш жуда қимматлигини, иккита фарзандини ўқитиш харажатлари ниҳоятда юқорилигини, одамлар уй сотиб олиш учун умр бўйи ишлаб кредит тўлашини гапириб берди. Қайнона-қайнотаси билан бирга яшаркан, чунки ўзининг ота-онаси, қайнона-қайнотасининг эса бошқа фарзандлари йўқ экан. Уйининг расмини кўрсатди. Икки қаватли коттежсимон уй, панжарали девор ўралган ҳовлича бузоқнинг тилидек энсиз ва тор. Аммо иморат бежирим, ичкарисида ҳамма шароит бор, худди меҳмонхоналарга ўхшайди.

У билан Хитой раислари ҳақида ҳам гаплашдик. Си Жинпинни русчада улар президент ёки началник, деб тилга олади. Маълумки, Хитой давлатининг ўзи дунё ичидаги алоҳида дунё. Бизга яхлит монолитдек сезиладиган бу давлат ичида ҳам турли тоифалар, элатлар бор. Суҳбатдошим Ли буни тасдиқлаб, хитойликларнинг интеллектини ҳудудий фарқлаб берди. Энг ақлли хитойлар жанубда яшовчилар, шунинг учун барча “началник”лари жанубликлар экан. Шимол ва шарқдагилар ўртача, энг нофаол одамлар ва қолоқ минтақа ғарбий Хитойда экан.

Мен унинг Мао Цзедун ҳақида ҳам фикрини сўрадим. У ёки “камолотчи” ёки сир бой беришни истамайдиган одам – Мао ҳақида бирор нохуш гап айтмади. Аксинча, “началник”ларга жуда қийинлигини, улардан кўп нарса талаб қилиш эмас, уларга ёрдам бериш кераклигини, одамлар меҳнаткаш бўлса, мамлакат ривожланишини айтди. Шунда Маонинг нотўғри сиёсати сабабли миллионлаб фуқаролари ўлганлигини айтдим, бироқ бу гапларим унда таажжуб уйғотмади ва Маога нисбатан беҳурмат гап чиқишига сабаб бўлмади.

Суҳбатдошим Ли Ўзбекистонда кўп йиллар ишлаганлиги боис вилоятларимиз одамларининг характеридаги ўзига хосликларни ҳам фарқлаб олибди. Бухороликлар тадбиркор, водийликлар меҳнаткаш, тошкентликлар жуда културний, деди. Орол денгизи тарафдагилар кўп ичишади, уларни ишлатсак, алкотестер керак, Фарғона, Наманганда эса алкотестер умуман керак эмас, деб кулади.

У билан суҳбатимиз конкрет мавзуларда бўлганлиги сабабли айрим ишонувчанларни кўпроқ қизиқтирадиган “хитойлар ҳомилани ейдими?”, “одам гўштини пештахтага илиб қўйишадими?” қабилидаги саволларни бериш бутунлай ноўрин эди. Гўёки, бу саволларни берсам, у менинг даражамдан куладигандек. Чунки унинг хатти-ҳаракатлари ва ўзини тутиши бунақа саволга ўрин қолдирмаганди.

Бошқа компанияларда хитойлар билан ишлайдиган танишларим уларни жуда маданиятсиз дея таърифлади. Эҳтимол. Бир халқнинг орасида ҳар хил тоифа одам учраши мумкин. Хусусан, дунёдаги энг кўп сонли халқнинг ичида. Аммо мен таниган хитойлардан ўрганса арзийдиган жиҳатлар бор эди. Хитойларнинг тиришқоқлиги, прагматизми, тажовузкор эмаслиги, омилкорлиги, синчковлигининг гувоҳи бўлганлар бу чумолидай меҳнаткаш, қўйдек ювош одамчаларни ёмон кўра олмайди. Оқлари корейс ва японга, қорачалари ўзимизнинг қозоқ ва қирғизларга ўхшовчи бу бир ярим метрли одамлар агар маҳаллий аҳолини ишлатса, ҳақини беради ва алдамайди. Кимгадир ёлланиб ишласа, сидқидилдан ишини адо этади.

Маҳаллий база ҳудудини тозаловчи фаррош қизларга хитойлар 1,5-2 млндан (150-210$) маош тўлагани учун улар эртадан кечгача куймаланиб юришарди. Чунки хитойлар келишидан олдин маҳаллий иш берувчи бор-йўғи 500 минг сўм иш ҳақи тўларди. Ишчилар лойиҳа тугашидан ва уларга катта маош бераётган хитойлар кетиб қолишидан ташвишланарди. Озиқ-овқат, иш кийими ва ётоқ иш берувчи ҳисобидан. Аммо, хитойлар яхши тўлаганига яраша қаттиқ ишлатади. Ўзбекистондаги каби меҳнат имтиёзлари, ҳафтада 1-2 кун дам олиш, 8 соатлик иш вақти, “оғайнилар билан гап”ни эсдан чиқариш керак. Шунга қарамай, хитой компаниялари олдида ишга кирувчилар ҳамиша сероб бўлади. Чунки чекка ҳудудларда малакасиз оддий ишчига 2-3 млн сўмлик (210-310$) маош тўлайдиган ҳотамтой йўқ ҳисоб.

Таъкидлаб ўтаманки, бу мен кўрганларим. Бошқа ерда бошқача бўлиши мумкин.

Хитой ва ўзбек: фарқ ва ўхшашлик

Хўш, хитойларни ишлаб чарчатмайдиган мотивация нима? Менимча, улар кўз ўнгида давлати тараққий этаётганидан, ишлаб натижасини кўриши мумкинлигидан руҳланади. Яхши ўқисам, тиришиб ишласам роҳатини кўраман, деб ҳисоблайди. Шу боис бўлса керак, сиёсатга қизиқмайди, тизимнинг қаттиққўллигига кўзини юмади, фикри зикри яхши яшаш. 60-йилларда Хитойда миллионлаб одамни олиб кетган очлик, маданий инқилоб қурбонларини ўз кўзи билан кўрган ота боласини яхшироқ шароитда ўстиришга интилиши табиий. Набираси эса янада яхшироқ таълим олади ва яшайди. Асрлар бўйи оддий фуқаронинг илигини қуритган очлик муаммоси аллақачон ҳал этилган. Сун бобо тепкили мосламада зовурдан сув тортиб шоли етиштирган бўлса, Сун Чжан фабрикада ишлайди. Чжан Ван эса программист! Борган сари ҳаёт яхшиланаётганлигини кўришдан каттароқ мотивация бўлиши мумкинми? Улар ҳукумати тўғри йўлда кетаётганлигига шубҳа қилмайди.

Ўрни келганда айтиш керакки, бизда бундай эмас. Пулининг ҳидидан ухлай олмайдиган қатламнинг боласи “пулга сотилмайдиган нарса йўқ” ақидасида улғаяди. Қуйи қатламнинг фарзанди эса “гугурт бир тийин бўлган дориломон замонлар” ҳақида катталардан эшитиб ўсган. Энг яхши мураббий тарихдир, энг яхши мотивация ўрнакдир.

Ўзбекистон ҳақида сўз борганда кўпчилик консерваторча урф-одатларимиз, таниш-билишчилигимиз, маросимбозлигимиз, ошхўрлигимизни тараққий этишга тўсиқ дея, пессимистик хулосалар тақдим этади. Аммо мен ҳозирги ҳолатимизда ҳам дунё рақобат бозорига чиқишимиз ва тўкис яшашимиз мумкин, деб ҳисоблайман. Бунинг учун дунёда етакчи миллатлардан билимдонлик, ишбилармонлик, тиришқоқлик, пухталик сингари хусусиятларни “юқтирсак” бўлди. Ишни қойиллатиб қўйганингиздан сўнг, озгина “ўзбекчилик” бўлса, нима қилибди? Ўйланг: қойилмақом рус инженерини ишлатсак, ичкиликбозлигига кўз юмамиз; ҳиндга программа туздирганимизда унинг неча марта ювинишини сўрамаймиз; корейслар билан ҳамкорлик қилганда уларнинг итхўрлиги бизга умуман аҳамиятсиз. Шундай экан, биз ўзбекларда ҳам айрим камчиликлар бўлиши табиий, фақат дунё бозорида буюртмачи-ижрочи муносабатини сидқидилдан адо этишимиз лозим холос.

Қайсидир маънода ўзбеклар билан хитойлар ўхшаш. Улар россияликлар каби бизга юқоридан қарамайди, итоаткор ва сертакаллуф. Бироқ барибир Хитой давлатига яқинлашишга қаршиман. Аслида Хитой давлати куч-қувватга тўлиб кичик давлатлар учун тобора хавфли бўлиб бораётгани ҳақида кўп ёзишяпти. Мен ижтимоий-иқтисодий оқибатларига тўхталмоқчиман. Биласизми, улар шу юмшоқлиги билан ҳам хатарли. Улар сизга “катта оға”нинг кибри билан “чойдан қуй”, демайди, аксинча, чойни ўзи қуйиб тавозе билан узатади. Фақат иккинчи пиёлани ўзиникига узатади, кейин чойнак ҳам пиёла ҳам унга ўтиб кетади, пиёлани бўшатмасингиздан ўзингизни хитойлар қуршовида кўрасиз. Агар давлатимиз Хитойга яқинлашишда давом этса, йирик тармоқларнинг бари хитойларга ўтиб кетади. Ўтган асрдаги Малайзиядаги малайларнинг ҳолатига тушамиз. Гап, нафақат Хитойнинг иқтисодий қудратида, балки хитойларнинг туғма ишбилармонлигида. Агар маркетингда пихини ёрган хитойлар бозоримизни эгалласа, бармоғининг учида ўйнатиши мумкин. Ҳа, улар замонга мослаша олди, кирган жойидан фойда билан чиқишни ўрганди. Бунга жуда қисқа вақтда эришди. 30 йил аввал жон бошига ЯИМ бўйича биздан орқада эди, ҳозир қарийб уч баравар олдинлаб кетган. Биз анчагина кеч қолдик. Давлатимиз ҳам, одамларимиз ҳам. Келинг, мақоламни позитив руҳда тамомлай. Аммо ҳали барчаси қўлдан кетгани йўқ. Фақат билим, тиришқоқлик, ишбилармонлик бизни қутқаради.

2020 йилнинг июл ойи