(тақриз деса ҳам бўлади)
Охирги пайтда сиёсий хабарларга қизиқишим ошиб
кетганлиги сабабли бадиий китоб ўқишни ташлаб қўйгандим. Яқин ойлар ичида
ҳафсала қилиб Амина Шанликўғлининг “Хитой қийноғи” асарини, Абдуқаюм
Йўлдошевнинг “Пуанкаре” ҳикояси ва Робиндранат Тҳокурнинг бир тўп ҳикояларини
ўқиб чиқдим.
Шу китоблар тўғрисида 2 оғиз.
Туркиялик Амина опанинг “Хитой қийноғи” асари
уйғурлар юртида коммунистик тузум ўрнатилиши воқеалари ҳақида ҳикоя қилади.
Асар қаҳрамони Каан тақводор мусулмон, аммо унинг оиласи бошига янги тузум кўп
кулфатлар солади. Ўзи қамалиб коммунистик тузумнинг минг бир азобларига дучор
бўлади. Қисқача мазмуни шундай.
Асар ниҳоятда сентименталистик руҳда ёзилган.
Муаллиф аёл киши эканлиги сабаб бўлса керак. Баъзи жойларида автор ҳатто ёвуз
қаҳрамоннинг ёқасидан силтаб ураётгандек, қарғаётгандек тасаввур ҳосил қилади.
Шу билан бирга асарда инсонийлик, диёнат улуғланади, ёвузлик ва зулм
қораланади. Айрим тасвирлари ишончсиз. Сталин лагерларида бўлган ёзувчиларнинг
(Саид Аҳмад, Шукрулло) китобларига ўхшамайди, бошидан ўтказган одам барибир
ишончли ёзаркан деган фикрдаман.
Бу китобни ўқиганлар коммунистик тизим ҳақида
шу асарга асосланиб узил-кесил хулоса ясаб юбормасликларини истар эдим. Чунки
сиёсий тизимлар ва тарих ҳақида бадиий асарга асосланиб ҳукм чиқарилмайди.
Бадиий асар ўқувчининг туйғуларига қаттиқ тегади, улар билан ўйнашади, умуман
шу мақсадда ёзилади. Биз коммунистик тизимга Шанликўғли, Шукрулло, Солженицин
асарлари орқали қарасак зулматдан бошқа нарсани учратмаймиз. Совет ёзувчилари Горкий,
Абдулла Қаҳҳор, Ойбек, Ғафур Ғулом ва бошқалар асарлари орқали бунинг бутунлай
тескарисини кўришимиз мумкин, асли социализмнинг иқтисодий ва ижтимоий соҳадаги
ютуқлари бисёр. Хитойчани билмайману, осмоностида ҳам коммунистик тизимнинг
ютуқларини куйловчи адиблар сони мингдан ортиқ бўлса керак ва уларнинг барча
қарашларини узил кесил рад этиб бўлмайди, албатта.
Бадиий асар муаллифи бирор воқеликни тасвирлар
экан сиёсийликка қанча урғу бермаса, шунча яхши бўлади, назаримда. Асарнинг
умри узаяди. Ёзувчи умуминсоний мавзуларда ёзиши керак, ўрнатилган мафкуранинг
хизматкори бўлиб қолмаслиги керак, деган гапларнинг мағзи кўп.
Энди “Пуанкаре” ҳикояси ҳақида. Ҳажман
кичикроқ қиссага тенглашадиган бу ҳикоя ўзбек адабиётида шов-шув бўлганини
эшитгандим, аммо ўқишга қунт қилмай юргандим. Бу ҳикоя қийин математик гипотезани
ҳал қилишга аҳд қилиб умрини бағишлаган математик (ўзбекистонлик) ҳақида.
Ҳикояда ҳозирги кунларимиз тасвирланган. Математик қарорида қатъий, аммо турмуш
муаммолари уни батамом енгиб ташлайди. Иқтисодий муаммолари, оилавий-маиший
масалалар билан чалғиб фанга вақт тополмайди. Ҳозирги кунда илм йўлига кирган
одамларга иқтисодий етишмовчиликлар ҳануз ҳамроҳлиги (ҳозирги кунларда Фанлар
академиясининг айрим институтлари тугатилаётганлиги) ҳикоянинг машҳурлигига сабаб бўлса керак. Ҳар
ким асардан ўзини қидиради, топса эътироф қилади. Ҳикоя Улуғбек Ҳамдамнинг
“Мувозанат” романини эслатади. Ҳикояда бутун бир авлод умрини ифодаланган, шу
билан бирга замонавийлик ҳам бор (интернет, эмайл). Ҳикоянинг охирига етмасдан
якунини тахмин қилдим (иҳм, иҳм:), чунки серсоқол Григорий Перелман ушбу
гипотезани исботлаганини ва мукофотдан воз кечганини АиФда анча йил олдин
ўқигандим. Хуллас, фан билан шуғулланмоқчи бўлган юртдошларимизга тавсия қилмайман,
чунки ҳикояни ўқиб тамом фанни йиғиштириб қўймасликларингизга кафолатим йўқ ;).
Робиндранат Тҳокур ҳикояларида Қаҳҳор ва
Чеховдагидек сиқиқлик, европалик адиблар ҳикояларидагидек яширин юмор йўқ. Манзараларни
шошмасдан, бемалол ўтириб олиб, бир чеккадан тасвирлайди. Қаҳрамонлари асосан
содда ва диёнатли одамлар. Айрим ҳикоялари кўҳна ҳинд ривоятларига ўхшайди.
Одамлар “прагматик”лашаётган, “тез бой бўлиш”
ҳақидаги китоблар оммалашаётган бугунги кунда, билмадим, Тҳокурнинг
инсоф-диёнат, очиққўллик, камбағал донишмандлик мавзуларини тасвирланган
ҳикояларини ўқишяптими йўқми. Охирги бир сўмини қариндошига инъом қилиб юборган
ҳикоя қаҳрамонини ўқиб кулса керак, бугунги китобхон.
Кўпчилигимизда қуйидагича ҳолат бўлган: дунё
миқёсида тан олинмаган ёзувчиларимизнинг асарини ўқиб маза қиламиз, аммо Нобел
олган фалон зўр ёзувчининг китобини ўқиб ҳеч балони тушунмаймиз, шундай
бўлса-да ғофилдек кўринмаслик учун “зўр ёзади” деб мақтаб қўямиз. Тҳокур бундан
мустаснодир. Унинг ҳикоялари тушунарли ва содда тилда ёзилган.
Қаҳрамонларининг ҳиндийча узун жимжимадор
исмларига чалғишни айтмаганда ҳикоялари жуда қизиқарли ва мароқли. Ўзимизнинг
Иқбол Юсуф, Қаҳрамон Аслановнинг маиший мавзудаги ҳикояларига ўхшайди. Бордию
Иқбол ака ё Қаҳрамон акалар Тҳокурнинг ҳикояларини ўзлаштириб Гирибалаги
Гулнора, Шриматини Шуҳрат деб ўзбекчалаштириб эълон қилса ҳеч ким билмай ҳам
қолса керак))
Шунинг учун адабиёт дурдоналарини тушунадиган
баркамол китобхондек кўринишни истаганлар Робиндранат Тхокур асарларини ўқиб
чиқса, мақсадига етади ;)