Ер юзасида 3D сейморазведка ишларини режалаштириш

               

3-Д сейсмик ишларини режалаштиришнинг дастлабки муҳокамаси. Маъмурий ишлар

Нефть компаниясининг раҳбарияти 3-Д съёмкасини лойиҳалаштириш ва тасдиқдан ўтказиш учун  сейсморазведка маълумотларини регистрация қилиш, унга ишлов бериш ва интерпретация қилиш  тартиби билан таниш бўлиши лозимдир. Агар компания раҳбарияти 3-Д сейсмик ишларини ўтказишнинг мураккабликларига аввал  дуч келмаган бўлса, 3-Д ни  қўллашдан олдин  юзага келиши мумкин бўлган қийинчиликларни техник таркиб кўра билиши керак. Ишнинг муайян босқичини ҳал қилиш учун олдиндан  мулоҳаза ва фаразларга таяниб иш юритилади.  Эсда тутиш керакки, 3-Д ўтказганда бугун йўл қўйилган хато, эртага такрорланмаслиги учун тажриба жуда муҳимдир. Лойиҳани мукаммаллаштириш, информация йиғиш ва параметрларига ишлов бериш – бу иш сифатли чиқишига замин яратади. Лойиҳада зарур параметрлар ўз ўрнида тўғри ишлатилмас экан натижа кутилганидек чиқмайди.

Геофизикларнинг буюртмачиси битта ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Маълумотни регистрация ва интерпретация қилиб бўлиб, сўнг бир гуруҳ мутахассисларга узатилади. Интерпретациянинг давомини улар бажаришади (1.1- расм). Бундан ташқари информациянинг ўз қиймати бор, чунки унга маблағ сарфланган.

  Ҳамкорларни режалаштирилган операциялар ҳақида аввалдан хабардор қилиб қўйиш керакдир, токи улар молиявий масалалар ва кадрлар масалаларини илгарироқ ҳал қилиб олишади. Бу 3-Д съёмкаси учун участка танлаш, лойиҳани режалаштириш ва бошқа ишларни ҳал этишга имкон беради. Рухсат олинса ишнинг дастлабки босқичидан бошлайвериш имкони яратилади. Ишга бундай ёндашув ўзаро яхши ҳамкорликка йўл очади. Баъзида дала маълумотларига ишлов берувчи компания билан, катта ҳажмдаги сейсмик ишларни юритувчи компаниялар бошқа-бошқа бўлишади. Шу компаниялар ўртасида маълумот алмашиниб турилиши 3-Д лойиҳасининг техник вазифаси ва информация регистрация қилиш сифатли бажарилишини таъминлайди.

1.1-расм. Разведка ва эксплуатация ишларини ўтказишда геофизикнинг иш жамоасида ўз ўрни бор

.

 Қўйилган масалалар

Ишнинг бошида компания 3-Д съёмкасини регистрация ишларида ўз олдига аниқ вазифани қўйиб олиши керак (1.2 расмда айрим вариантлар келтирилган). Ишни режалаштириш жараёнида буни эсда тутиш лозим. Ҳар қандай сейсморазведка иши режалаштириб, регистрация қилиб, ишлов  бериб ва интерпретация қилиниб тайёр материал олингандан сўнг бажарилган ишларга баҳо берилади, яъни афзалликлари ва камчиликлари аён бўлади.

1.2-расмда кўпчиликка маълум сейсморазведка ишлари тақсимоти кўрсатилган. Масалан резервуарни мониторинг қилиш тизими йирик конлар учун тўғри келадиган усулдир. Бир коннинг ўзида маълум вақтдан сўнг иккинчи марта 3-Д  ўтказиб кўриб заҳира тугаётганини ва сув босаётганини аниқласа бўлади. Бу съёмка усули 4-Д ёки 'time-lapse' (вақтлар фарқи)  деб ҳам аталади. Йирик конларни ўрганишда бу усул жуда қўл келади.

 Соҳанинг ривожланиш йўналиши

Ҳозирги даврда кичик компаниялар ҳам катта компаниялар сингари замонавий технологиялардан фойдаланиб иш маҳсулдорлигини оширмоқда. Бу асосан энергетика соҳасида кўзга ташланиб, 3-Д сейсмик технологияси бунга яққол мисол бўлади. 3-Д технологиясидан фойдаланиб бутунжаҳон нефть компанияларининг фойдали иш коэффициентлари ошди. Йирик компаниялардан бири 1991 йилда 2-Д усулида иш юритиб 13 фоиз маҳсулдорликка эришган бўлса, 1996 йилда 3-Д билан ишлаб 44 фоизга чиқарганлиги дунё тажрибасидан маълумдир (Ayler, 1997). 2-Д усулининг ўзи билан ишлаганда самарадорлик ўзгармади, 3-Д технологиясини қўллаганда эса самарадорлик ва сифат ошиши кузатилди.  

Кичик мустақил компаниялар бирор бир конда 3-Д ишлари олиб боришга талабгор бўладилар. Йирик компаниялар эса бир неча ўн ёки юз кв. км га чўзилган катта май-донларда иш олиб боришади. Бундай съёмкалардан кўзланган мақсад разведкадир. Катта ҳажмдаги 3-Д сейсморазведка ишларини нафақат сувда (анча илгари бошланган), балки қуруқликда ҳам ўтказишга пудратчи билан шартнома тузиш муҳим тенденция саналади.  

Кузатишлар Канада ва АҚШ нинг ишлаб бўладиган ҳудуди 2007 йилда 3-Д билан қоплаб бўлинишини кўрсатди (1.3-расм) (китоб эскироққа ўхшайди :) – Ш.И.). Бу ҳали ўртача ҳисоб-китоб, кўплаб участкалар эса 3-Д билан қайта-қайта ўрганилгандир (4-Д усули назарда тутилмаяпти). Регистрация қилишнинг нархи арзон ва каналларнинг ўтказувчанлик қобилияти юқорилиги 3-Д нинг 2-Д дан афзаллигини кўрсатади.

Кўплаб етакчи нефт компаниялари ўзининг 3-Д ишлари лойиҳачиси, сейсмик материалга ишлов берувчи ва жойнинг ўзида интерпретация қилувчи мутахассисларига эга. Кичик ва ўртача нефт компаниялари эса четдан маслаҳатчи олишларига тўғри келиши мумкин. 3-Д сейсморазведкаси билан мунтазам шуғулланиш мутахассисни профессионал даражага айлантиради.

1.2-расм. 3-Д   сейсморазведкасининг вазифалари.              

1.3-расм. 3-Д сейсмик технологиясини Шимолий Америкада қўллаш. (Коеn, 1995 по А. Cranberg, Aspect Management Corp.).

 Молиявий масалалар

3-Д съёмкасининг ҳаражатларини ҳисоб-китоб қилишда молиявий омиллар муҳим роль ўйнайди. Разведка ишлари лойиҳасини тузувчи гуруҳ қудуқларнинг геологик маълумотлари билан асосланиб зич қопланган геофизик профиллар маълумотлари беҳуда қазилган қудуқларни камайтириб, иқтисодий фойда келтиришига раҳбариятни ишонтириши керак.  Илгари бирор бир истиқболли майдонда 3-Д ишларини ўтказиш учун камида битта излов қудуғи қазилиши лозим эди, шунда раҳбарият келгусидаги ишларга маблағ ажратарди. Яқинда эса 3-Д технологиясини ҳаттоки разведка учун ҳам қўллаш одат тусига кирди. Узоқ йилларга чўзиладиган 2-Д лойиҳаларининг харажатлари 3-Д нинг харажатига тенглашиб қолиши мумкин. Бундан ташқари турлича йилларга тегишли 2-Д маълумоти регистрацияси ва интерпретацияси айрим ноаниқликларни туғдириши муқаррардир. Бинобарин, 3-Д маълумоти таннархи жиҳатдан ўзини оқлайди, сейсмик маълумотнинг интерпретацияси аниқлиги кафолатланади.

Режалаштиришнинг дастлабки босқичида бюджетнинг ҳисобини олиш зарур, акс ҳолда лойиҳа унга мос келмай қолиши мумкин. Молия сметаси паст нархда бўлса, бу 3-Д лойиҳасида ўз аксини топади ва раҳбарият кутган натижани бермайди. Иккинчи томондан, молия сметаси нархларининг юқорилиги эса майдонда керагидан ортиқ иш режалаштирилганини ё бирор техник талабни кўрсатади. Бюджетни ким назорат қилиши; аввалдан кўзда тутилмаган вазиятларни ҳал этиш (асосан чиқимнинг ортиб кетиши); режалаштириш ишлари бўйича қўмита кенгаши қай тарзда бориши (белгиланган график бўйичами ёки мунтазам эмасми), иш графиги қанақа бажарилиши – булар жуда муҳимдир.

Раҳбарият ҳар қандай разведка ишини тўғри иқтисодий баҳоламоғи керак, ўз потенциали ва иш кўламини чамалаб, шу орқали 3-Д съёмка харажатлари ўзини оқлашига эришилади. Фақат биттагина қудуқ бўлса, шунга 3-Д съёмка ўтказишни асослаб бериш қийин. Шунга қарамай, 3-Д ишлари ўтказиш фойдасиз қудуқларнинг олдини олиши турган гап. Айнан шу ҳолатда разведка қудуқлари ўзини оқлайди. Конда 3-Д съёмкасидан сўнг разведка қудуқлари ўз натижасини беради. Шу орқали катта маблағни тежаб қолинади. 

 Кўп сонли иш участкалари бўлган лойиҳада, агар унда камхаражат ва чуқур бўлмаган қудуқлар қазилган бўлса ҳам, 3-Д ўтказиш иқтисодий жиҳатдан ўзини оқлайди. Режа бўйича горизонтал бурғилашда сейсмик маълумот ўта аниқ бўлиши талаб этилади. Масалан, изланган горизонт унча қалин бўлмаса, бурғиловчи-инженерлар долотони коллекторга қўйишлари учун уччала ўлчам бўйича аниқ силжишларига тўғри келади. Ҳатто 3-Д ўтказиб (масалан 1:5) ва 3-Д ўтказмай (масалан 1:6)  қазилган қудуқлар харажатларида фарқ сезилади.

           

1.4-расм. Қудуқ ва 3-Д съёмкасига сарфланган харажатни таққослаш 

         3-Д ўтказилиб ва ўтказмасдан қазилган қудуқлар орасидаги фарқ

6 х $500К = $ 3, 000,000 3-Д ўтказилмаган

5 х $ 500К = $2,500, 000 3-Д ўтказилган

                   Фарқ = $ 500,000

          Бу шуни кўрсатадики, инвестор $500000 ни 3-Д ўтказишга сарфласа арзийди. Кўриб чиқилган ҳолатда бу маблағ билан 10 кв мил майдонда 3-Д ўтказса бўлади.

           

Andreas Cordsen, Mike Galbraith, ва John Peirce деган олимларнинг “Planning Land 3-D Seismic Surveys” деган қўлланмасидан таржима

Меза - 1

                                      Меза программасининг вазифаси нима?   
  Фотографлар учун фотошоп, картограф учун мапинфо ё аркгис, инженер учун автокад қандай аҳамиятли бўлса сейсморазведчик учун Меза шундай аҳамиятли программадир. Тўғри, французлар геоленд, руслар пикеза деган алтернатив программалар яратиб қўйишган, лекин буларга қараганда меза ўзининг қулайлиги, осон интерфейси ва унча мунчага шикастланмаслиги билан ажралиб туради. Установка сўрамайди, инжиқ эмас, ҳаммасидан ҳам взломанний версияси ҳамма жойда бор ;).
   Биз бу программада сейсморазведка ишлари проектларини яратишимиз, далада бўлаётган ишларни, масалан топоишларни етарлича назорат қилишимиз, проектни регионнинг хусусиятларига, релъефига, ерости тузилишига мослаб тузишимиз, янаям очиқроқ айтганда дала сейсморазведка ишларини иқтисодий жиҳатдан чўнтакка мослаб тузишимиз, сейсмик тўлқинлар тарқалишини моделлаштиришимиз мумкин.
   Бу ерда ҳамма имкониятлари санаб ўтилмади, алоҳида тўхталамиз.
                                                      Карта тортиш   
  Демак, проект тузиш учун бизга аввало нима керак - шу ҳудуднинг картаси керак. Масштаби билан. Ишни картани масштаблаштиришдан бошлаймиз.
(лирик чекиниш : ерни ўлчашга оид бўлган программа (мапинфо, меза, геоленд в.б.) зоти борки, ҳаммасида харита масштаблаштирилади. Бунда растр расмнинг ҳар бир пиксели координатага эга бўлиб қолади. Ўша программаларнинг кўпчилигида масштаблаштириш принципи бир хил: картадан 3-4та нуқта танлаб олиниб унга аниқ бир координата “боғланади”. Қарабсизки, масштабли карта тайёр)
   Мезанинг GMGIMAGE деган қўшимча программаси бор, у картани масштаблаштириш учун ишлатилади.

   Экранга TIFF форматдаги харита тортилади. Add Warp Control Image тугмасини босамиз (чапдан бешинчи тугма). X ва Y координаталари кесишган бирор нуқтани танлаймиз ва унга босамиз. Coordinate Entry дарчаси чиқади, унга шу нуқтанинг координатасини юқори аниқликда киритамиз. Шу тахлитда уч ёки тўртта нуқта киритилади. Улар бир-бирларидан имкон қадар узоқроқ бўлгани, яъни планшетнинг тўртта бурчаги яқинида бўлгани мақсадга мувофиқдир. Танлаган нуқталаримиз экранда қизил рангда белгиланади.
   Сўнг Display менюсидан Image-Warp Image босилади. Программа планшетни координатага мослайди (зарурияти бўлса планшет сиқилади ё букилади).
   File менюсидан Save Layer File босилади. Шунда .lyr форматли харита яратилади. Бу форматни фақат MESA очади.

Оғиримиз енгил бўляпти

Баъзан ҳар хил одамларнинг нолишини эшитиб қоламиз: ҳаёт оғирлашиб кетяпти, кун кечириш оғир, ҳаммаси оғир... Бекор гап. Менимча ҳаёт оғирлашиб эмас, аксинча, енгиллашиб кетяпти. Ҳа, енгиллашяпти. “Бўлмаган гап”, дейсизми? Хўш, айтингчи, ҳаётимизда нарса-буюмлар алоҳида ўрин тутадими? Келинг, шундан гаплашайлик.

Оддий мисол: ҳў аввалги замондаги машиналарни эсланг, “Волга Газ 21”, “Победа”. Ёки  юк машиналари, қанақа оғир эди, неча тонналаб юк босарди? Эшигининг ёпилиши оғирлигини айтмайсизми? Қарс этади – ёпилмайди, тарс этиб бор куч билан урасиз. Энди шу машиналарни “Тико” ё “Дамас” билан солиштиринг. Тико жонивор 500 кг ҳам чиқмайди. Эшигини сал туртиб юборсангиз қирс этиб ёпилади-қолади. Сал бақувватроқ одам кўрсаткич бармоғи билан ёпгани маъқул, акс ҳолда... борингки, енгил-да. Тормози ишламай қолса, оёғингизни эшикдан чиқариб тўхтата қоласиз.

Хў-ўш, энди уйга кирайлик. Уйда нима бор: шкаф, жавон, диван, стол-стул, каравот. Илгариги мебелсозлар бари Турғуневнинг Герасимидек бақувват бўлганми, нима бало, ясаган битта шкафини оғирлигидан олти киши зўрға кўтарарди. Диванни-ку уйга қўясиз – тамом, жойиниям ўзгартирмайсиз, кўтаргани маҳаллани чақириб зарур келибдими? Бугун-чи? Тасаввур қилинг: тўйдан уч-тўрт кун олдин  келиннинг мебели куёвникига юк машинада юборилди. Аксига олиб куёвникида эркаклар тўй ташвиши билан қаёққадир чиқиб кетган. Ана шунда куёвнинг опаси диванни, синглиси трюмони шартта кўтариб, машинадан тушириб, уйга олиб кириб қўйишади. Чунки ўша матоҳлар енгил-да.

Кеча, томда телевизорнинг антеннаси шамолда қийшайган экан, шуни тўғрилаётгандим, кўчада қўшнимизнинг энди мактабга кирган  ўғли бир қўлтиғида магнитофон, иккинчи қўлтиғида телевизор кўтариб чопқиллаб кетаётган экан. Бола қоқиниб тушса, шунча пуллик нарсалар синади, дедиму:

-Ҳой, Эшматқул, -деб бақирдим. – Секинроқ юр, қўлингдагини туширворма.

Бола менга бир қараб чап қўлтиғидагини ўнг қўлига олди-да, енги билан бурнини бир артиб йўлида давом этди. Э, қойил. Илгариги телевизорларни кўтаргунча белинг майишиб кетарди. Ҳозиргиларини икки бармоғингда кўтариб, “ичида бирор нарсаси борми ўзи?”  деб қўясан.

Имтиҳонларни айтмайсизми? Барака топишсин уяли телефонларни ўйлаб чиқарганлар. Имтиҳон топшириш бирам енгиллашдики! Илгариги имтиҳонларнинг оғирлигини эсламай қўя қолайлик – юзлаб ўқитувчилар, абитуриентлар неча кунлаб овора. Ҳозир уч соатда тест топшириш енгиллигини ҳамма бот-бот такрорлаяпти. Имтиҳон енгиллигидан ҳамма эплаяпти, улгуряпти барчасига. Айниқса, чўнтаги енгиллашиб қолган домлаларни калласида билими сал енгилроқ болаларнинг  оталари қўллаб юборганлари кўп учрайди. Ҳар икки томон ҳам бир енгил тортиб олади ўшанда.

Мана “Шарқ юлдузи” журналини олайлик. Ёки “Ёшлик”ни, ё “Муштум”ни. Илгари неча саҳифа бўлган? Ҳажми қанча-ю, оғирлиги қанча бўлган? Тиражини ҳар бир сонининг оғирлигига кўпайтириб кўринг-чи, неча тонна чиқаркан? Филлар карвониям бунақа қоғоз юкнинг оғирлигини кўтаролмай шалпайиб қоларди. Ҳозир “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик”лар миттигина бўпқолган. Ҳам бўйига, ҳам энига, ҳам қалинлигига қисқаришган. Енгилгина. (Баъзилари енгиллашиб-енгиллашиб кўринмай кетди.) Нашрнинг ҳамма сонини тўпласангиз битта эшак кўрдим демай кўтариб кетади. Э,  айтгандай, китобларни унутибмиз-ку! Авваллари қаттиқ жилдли “Тўла асарлар тўплами” деганлари бор эдики, битта китоб билан нозикроқ  одамни бир уриб ўлдирса бўларди. Ҳозир ана бозор четида  раскладушкалардаги китобларни кўринг, кўзингиз қувнайди. Шабада эсса, учиб кетмасин, деб тошча бостириб қўйиб жуда тўғри қилишади.

Бир ҳазми оғир мақолалар босиларди-ей ўша пайтларда. Бадиий асарларни ўқиш оғирлигини айтмайсизми? Йигит ва қиз учрашиб олгунича юрагинг сиқилиб кетади ўқиб. Ҳозир унақа эмас. Ҳазми оғир газеталар ўрнини енгил нашрлар эгаллаган. Ҳар бирида тўрттадан кроссворд, уларни ечиш бирам енгилки. Мана қаранг: “Эчкининг эри”, “Оналар қўшиғи”, “Машинасозлар шаҳри”, “Ўзбекистоннинг пойтахти”. Ҳам билимни чархлайсиз, ҳам олам-олам завқ оласиз. Ҳазми оғир бадиий асарларни ҳеч ким бугун ўқимайди. Ўрнига енгил-енгил ҳикоялар ёки ҳикоясимонлар ёзиляпти. Йигит ва қиз ҳам бирпасда топишиб қолишади, чунки уларнинг оёқлари енгил-да. Муаллиф ҳам ўқувчига енгиллик яратиш мақсадида бўлса керак, биров бировга айтишга уяладиган жараёнларни ҳам икир-чикиригача ёритади. Енгиллик яратиш бўлса шунчалик бўлар.

Айниқса кино ишлаш енгиллашганини айтмасак бўлмас. Замонавий аппаратураларни қўя турайлик, кино ишлаш тезлиги борасида фақат Ҳиндистонга етолмаяпмиз. Ҳиндистон бир кунда иккита кино ишларкан, биз уч кунда битта ишлаймиз. Киноларимизнинг мазмуни унча оғирмас – бир марта кўрсангиз  етади.

Ҳай-ҳай, бизнинг қўшиқчиларимиз! “Енгил-елпи” қўшиқлар деб танбеҳ беришади-ю, лекин бу унчалик ёмон гапмас. Бўлмаса, айтинг-чи, нима учун классик ашулаларни “катта ашула” дейишади? Катта нарса оғир бўлади-да. “Оғир”и бўлдими, “енгил”иям бўлиши керак. Қўшиқчиларимиз ҳам саҳнада дам уёқда, дам буёқда пайдо бўлишади, оёқлари енгил-да. Ўша оёғи енгил хонанда қизларимиз саҳнага қишдаям бир енгил кийиниб чиқишадики..

Ҳали кў-ўп гапирсак бўлади-ку тўхтата қолайлик.

Кўрдингизми, бугун енгил нарсалар кўпмикан ё оғирими? Ҳаммаси оғирлашиб кетяптими ёки енгил тортяптими? Тобора енгил тортяпмиз-ку ахир.

2006 йил

Фойдали маслаҳатлар

Баъзан сизда ҳам бўладими шунақа ҳолат: гўёки айнан бир воқеа аввал ҳам бошингиздан ўтгандай туюлади. Масалан, ошхонада газни ўчирдингиз, шу пайт бурчакдан сичқон югуриб ўтди ва айнан ҳозир қўшнининг боласи гугурт сўраб чиқади. Шунақа ҳолатда энди нима   рўй беришини  элас-элас тахмин қилиб турасиз ва ... тўғри чиқади.  Тағин мени экстремист, э, йўғе, экстрасенс деб ўйламанг. Кўпчилик қатори ойликни ойликка учма-уч тақаб етказиб юрувчи оддий олий маълумотли мутахассисман холос.

Эрталаб нонушта пайтида аям гапириб қолди:

-          Лимон олиб келгин. Давлениям ошяпти.

Демак биттамас икки-учта лимон. Кейин хотиним:

-          Тухум олиб келиш эсингиздан чиқмасин. Бу жуда тухумга ўч бўлган, -  деб тўрт яшар ўғлимни кўрсатди. – Қизчамизга бўлса сут.

Ҳа айтгандек бир яшар қизчамиз бор. Уч тўртта сўзни айта олади. Пастда иккита,  юқорида тўрттагина тишчаси бор. Ҳамма дастурхонга “омин” қилса, у ҳам қўлини юзига суртади. Ҳамма кулганда, ҳеч нарсага тушунмаса хам қийқириб кулади.

Ишга жўнадим. Ойликкача бир ҳафта бор. Битта ўртачароқ лимонни иккита ноннинг пулига беради. Агар ишхонада “обед” қилмасам тежалган пулга учта лимон ва иккита тухум олишим мумкин.. Лекин сутга пул қолмайди. Хўш, агар сут олсам-чи. Унда аям билан ўғлимга ҳеч нарса ололмайман. Битта лимон, иккита тухуму яна озгина сут... бачкана бозорлик. Лимонни-ку доналаб сотади, тухумниям икки дона олармиз, аммо сутни банкага қуйиб оламанми ё баклажкагами? Озгина нарсани-я.

Шунақа ўйлар билан кунни кеч қилдим. Обед пулини навбатдаги йиғди-йиғдига тўлаб юбордик. Уйга қайтяпман автобусда, хаёлимда лимон, тухум, сут. Ие, анави дискнинг устига лимон расми туширирлган экан-да. Қаёққа қарасам МТС рекламасида оппоқ каттагина тухумнинг расми. Кўчада уй оқлаётган бўёқчилар пақиридаги суюқлик худди қаймоғи олинмаган қуюққина сутга ўхшайди.... Лимон ҳмм, сариқ бўлади, тухум билан сут оқ... биттаси ўсимлик маҳсулоти, иккитаси ҳайвон маҳсулоти... Шулар менга керак...

Уйга ҳалиги нарсалар ўрнига “эртага” деган ваъдани кўтариб бордим. Кутишади-да энди сал кейинроқ бўлади. Мени ўқитган, қуруқ арзимас ойликли ишхонага жойлаган дадам ва аямнинг ўзлари ахир. Хотинимда ҳам айб бор. Биров бировни “илоё кунинг ойликнинг ўзига қолсин”, деб қарғайдиган пайтда шу қарғишга нишон бўлган – менга тегиб нима бор эди... Аммо барибир лимон, тухум ва сут сотиб олганимда зўр иш бўларди-да...

Шу ўйлар билан уйқуга ётдим. Аммо барибир хаёлда...

Эрталаб, биласиз, телевизорда “саломалайкум” деган нарса кўрсатилади. Биз ҳар куни эрталаб нонушта пайти шуни оилавий кўриб ўтирамиз. Қўшиқлар, янгиликлар, турли қизиқарли маълумотлар берилади. Аввал ваҳимали ҳабарлар эшиттирилгандан сўнг бир чиройли қиз чиройли машинанинг рулида ўтирганча шу машина тўғрисида гапирди. Талабалар ўқишга шу машинада боришни афзал кўришаркан. Вақтни тежаркан, бу тежалган вақтни кутубхонада илм олишга сарфлаш мумкин экан. Ундан сўнг эса маслаҳатлар саҳифаси бошланиб  экранда дўмбоққина бека намоён бўлди. Қўлида қийматахта ва лимо-он, ўҳ ана.

-          Азиз уй бекалари. Биз ҳозир сизларга сабзавот ва гўшт тўғраш тахтачасини тозалашнинг осон усулини ўргатамиз. Маълумки унда маҳсулотни тўғраганингизда қолдиғи қолади ва уни кетказиш осон иш эмас. Ундан нохуш ҳид келиши ҳам мумкин.

Мен шу пайт қўшнимизнинг бепарвороқ бир келинини эсладим. Тахтачасини кўриб, икки кун илгари қанақа овқат қилганини аниқласа бўлар эди.Экрандаги бека бўлса лимонни шарт кесиб иккига бўлди.

-          Сиз бунинг учун бир дона лимонни кесасиз-да, шу билан тахтачани тозалайсиз, - деб тахтачага ишқаб кетди-я.

Эссиз лимон, дедим.

Шунда хаёлимга ярқ этиб ҳозир тухум билан сутни кўрсатмасмикан, деган  фикр келди.

-          Мана тахтачамиз ярқираб турибди,- дея экранга тиқиштирди тахтачани. Энди иккинчи маслахатга навбат.

-          Туфлингиз кир бўлиб қолдими? У аввалги жилосини йўқотдими? Қанча тозаламанг илгаригидек ялтирамаётирми? Ғам еманг, ҳозир пойафзалингизни тозалашнинг ўзига хос йўлини ўргатамиз.

Шунда экранда тухум ва сут кўринди.

Эҳ, ана айтмадимми!..

-          Энг аввало битта тухум оласиз, уни чақиб сут билан аралаштирасиз. Ҳосил бўлган аралашмага тоза салфеткани теккизиб шу ёрдамида пойафзални тозалайсиз.

Энди билдингизми?

-          Қарабсизки, у аввалги жилосини тиклаб, яна янгидай бўлади-қолади...

Нонни чой билан еб ўтирган дадам менинг ўйларимни сезиб ўтирибди шекилли:

-          Қўявер ўғлим, бу телевизорни сотиб юбориш керакка ўхшайди,-деди. –Нуқул қаёқдаги маслаҳатларни беради.

-          Ҳақиқатдан ҳам,- дедим мен. – Тўғри айтдингиз дада, телевизор яхши ишламаяпти. Кеча об-ҳавониям нотўғри айтди.

Шунда ҳаммамиз бирданига кулиб юбордик. Айниқса қизчам ҳеч балони тушунмаса ҳам олтита тишчасини кўрсатиб маза қилиб кулди.

2011 йил, август

Альберт Эйнштейн

Альберт
Ўқиб кўрарсизлар. Яқинда қайсидир бир ижтимоий тармоқда русчасига кўзим тушиб қолди. Ўқисам - зўр нарса. Ўзбекчага ўгирдим. Кейинроқ гуглда кўрсам олдинроқ кимдир ўгириб бўлган экан :)) 

Профессор сўради: Худо яхшими?
Талаба: Ҳа.
Профессор: Шайтон яхшими?
Талаба: Йўқ.
Профессор: Тўғри. Айтчи ўғлим, ер юзида ёвузлик борми?
Талаба: Ҳа
Профессор: Ҳаммаёқда ёвузлик, шундайми? Ҳамма нарсани Худо яратган, шунақами?
Талаба: Ҳа.
Профессор:Унда ёвузликни ким яратган?
Талаба индамади.
Профессор: Дунёда бузуқлик, беюзлик, касаллик, жаҳолат мавжуд, шундай эмасми?
Талаба: Тўғри, жаноб.
Профессор: Уларни ким яратган?
Талаба индамади.
Профессор: Фан дунёни ўрганиш учун инсонга 5та сезги берилган деб, уқтиради. Айт-чи, ўғлим, сен бирор марта Худони кўрганмисан?
Талаба: Йўқ, жаноб.
Профессор: Эшитганмисан?
Талаба: Йўқ, жаноб.
Профессор: Сен Худони сезиб кўрганмисан? Таъмини сезганмисан? Ҳидлаб кўрганмисан?
Талаба: Бундан қўрқаманки, йўқ, жаноб.
Профессор: Шунга қарамасдан сен унга ишонасан, шундайми?
Талаба: Ҳа.
Профессор: Тўпланган хулосаларга таяниб, фан Худонинг йўқлигини исботлайди. Бунга сенинг бирор бир қаршилигинг борми?
Талаба: Йўқ, жаноб. Менда фақат имон бор.
Профессор: Ҳа, яша. Имон бу фаннинг асосий муаммосидир.
Талаба: Профессор, Совуқ, бор нарсами?
Профессор: Бу қандай савол? Албатта бор нарса. Сен сира совқотмаганмисан?
(Қолган талабалар бу саволга кулишди)
Талаба: Аслида, жаноб, Совуқ мавжуд эмас. Физика қонунларига асосланадиган бўлсак, иссиқлик мутлақ бўлмаган ҳолатни совуқ деб ҳисоблай оламиз. Одам ё нарса-буюм энергияга эгалигига ё уни узата олишига қараб ўрганилади. Мутлақ ноль ҳароратда (Фарангейт бўйича -460 град) иссиқлик умуман бўлмайди. Барча моддий нарсалар инерт бўлиб қолади ва бу ҳароратга чидамайди. Совуқ мавжуд эмас. Биз бу сўзни иссиқлик йўқлигини ҳис қилганимизни ифодалаш учун топганмиз.
(Аудиторияга жимлик чўкди)
Талаба: профессор, қоронғулик мавжудми?
Профессор: Албатта, мавжуд. Тун, бу қоронғулик бўлмай нима?
Талаба: Сиз яна нотўғри айтяпсиз, жаноб. Қоронғулик ҳам мавжуд эмасдир. Қоронғулик – бу ёруғликнинг мутлақ йўқлигидир. Биз ёруғликни ўрганишимиз мумкин, лекин қоронғуликни эмас. Биз оқ ёруғликни бўлакларга бўлиш ва ҳар бир рангнинг турлича тўлқин узунлигини ўрганиш учун Ньютон призмасидан фойдаланишимиз мумкин. Сиз қоронғуликни ўлчай олмайсиз. Кичик ёруғлик нури қоронғуликка ёриб киради ва уни ёритади. Қандайдир бир муҳит қанчалик қоронғулигини қандай аниқлайсиз? Қанча миқдордаги ёруғликни ўлчаб чиқишингиз маълумми? Қоронғулик – бу ёруғлик йўқлигида нима бўлаётганини ифодалаш учун инсон қўллайдиган тушунчадир. Энди, профессор, айтингчи, ўлим мавжудми?
Профессор: Албатта. Ҳаёт борки, унинг акси - ўлим бор.
Талаба: Сиз яна нотўғри гапирдингиз. Ўлим – бу ҳаётнинг тескари томони эмас, йўқлигидир. Сизнинг илмий назариянгизда каттакон дарзлик пайдо бўлди.
Профессор: Қандай хулосага боряпсиз, йигитча?
Талаба: Профессор, сиз талабаларга биз ҳаммамиз маймундан келиб чиққанлигимизни ўргатасиз. Бу эволюцияни ўз кўзингиз билан кўрганмисиз?
Профессор кулиб бош чайқади, баҳс қаёққа қараб кетаётганини тушунаётган эди.
Талаба: Ҳеч ким бу жараённи кўрмаган. Демак, сиз олим эмас, анчагина кўп даражада руҳонийсиз.
(Аудиторияда кулги портлади)
Талаба: Энди, айтингларчи, хонадагилардан кимдир профессорнинг миясини кўрганми? Эшитганми, ҳидлаб ё ушлаб кўрганми?
(Талабалар кулгида давом этишди)
Талаба: Ҳеч ким. У ҳолда илмий фактларга таяниб, профессорнинг мияси йўқ деган хулоса ясаса бўлади. Сизга ҳаммамизнинг ҳурматимиз баланд, профессор, ўқиган маърузаларингизга қандай ишонайлик?
(Аудиторияда жимлик чўкди)
Профессор: Ўйлайманки, менга шундай ишонсангиз етарли
Талаба: Тўппа-тўғри! Худо билан инсонни Имон боғлаб туради холос.
Профессор ўтирди. Бу талаба Альберт Эйнштейн эди